ЗАВИЧАЈНО УДРУЖЕЊЕ ПУСТОРЕЧАНА

Клуб Пусторечана у Нишу

Област Пусте реке припада, у највећој мери, територији општине БОЈНИК, а мањи део припада општинама Прокупље и Лебане. Било би добро да свако насеље добије своју малу страницу и зато позивам заинтересоване да пошаљу неки прилог или текст за своје завичајно село.

1. БОЈНИК

2.  БАЧЕВИНА

3.  БОГОЈЕВАЦ

4.  БОРИНЦЕ

5.  БРЕГОВИНА

6.  ГОРЊИ БРЕСТОВАЦ

7.  БУБЛИЦА

8.  ВУЈАНОВО................. https://www.facebook.com/groups/107714099271586/     

9.  ГЕГЉА

10. ГЛАСОВИК

11. ГОРЊЕ БРИЈАЊЕ.............. https://www.facebook.com/groups/GornjeBrijanje/

12. ГОРЊЕ КОЊУВЦЕ

13. ГРАНИЦА  .....................  http://www.facebook.com/groups/278452123155/

14. ДОБРА ВОДА

15. ДОЊЕ БРИЈАЊЕ

16. ДОЊЕ КОЊУВЦЕ

17. ДРАГИ ДЕО

18. ДРАГОВАЦ

19. ДУБРАВА

20. ЂАЦЕ

21. ЂИНЂУША

22. ЂУРЕВАЦ

23. ЖИТНИ ПОТОК ............ http://www.facebook.com/group.php?gid=128053925856

24. ЗЛАТА

25. ЗОРОВАЦ

26. ИВАЊЕ

27. КАМЕНИЦА

28. КАЦАБАЋ

29. КОЖИНЦЕ

30. КОСАНЧИЋ

31. ЛАЛИНОВАЦ

32. ЛАПОТИНЦЕ

33. ЛОЗАНЕ

34. МАГАШ

35. МАЈКОВАЦ

36. МАЧИНА

37. МИЈАЈЛИЦА

38. МРВЕШ

39. ОБИЛИЋ...........................https://www.facebook.com/groups/obilicpustareka/

40. ОБРАЖДА

41. ОРАНЕ

42. ПЛАВЦЕ

43. ПРЕКОПЧЕЛИЦА

44. ПРИДВОРИЦА

45. РАНКОВА РЕКА

46. РЕЧИЦА

47. САВИНАЦ

48. СВИЊАРИЦА

49. СЕКИЦОЛ

50. СЛАВНИК

51. СЛИШАНЕ

52. СТАРО МОМЧИЛОВО

53. СТАРО СЕЛО

54. СТАТОВАЦ

55. СТУБЛА

56. СУВО ПОЉЕ

57. ТУРЈАНЕ

58. ЦРКВИЦА

59. ЋУКОВАЦ

60. ШЕВИШ

61. ШТУЛАЦ

Следи опис свих ових места Пусте Реке како их је описао проф. Милутин Ђорђевић у књизи "Пуста Река и Пусторечани". Уколико неко жели посебну страницу за неко место, нека пошаље садржај е-поштом.

Odmah posle Drugog svetskog rata Bojnik je u administrativnoj podeli dobio značajno mesto - postao je centar sreza Pustorečkog a time i osnovne preduslove za brži privredni i društveni razvoj. Prvih desetak godina posleratnog života kao takav se i brže razvija da bi već 1953. po broju stanova (kuća) gotovo dostigao neka veća naselja u svom okruženju. Da podsetimo, te, 1953. Bojnik ima 228 stanova (domova) sa 1110 stanovnika; Lapotince 227 domova sa 1156 stanovnika, Kacabać 216 domova sa 1290 stanovnika itd. kasnije će se kao opštinski centar još brže razvijati da bi 1991. godine imao 807 stanova sa 2820 stanovnika. U isto vreme se razvija, raste i postaje privredni, društveni i kulturni centar ne samo svoje opštine nego i Puste Reke u celini, izrasta u varošicu sa prvim elementima urbanog naselja mada je to izrastanje išlo mnogo sporije u odnosu na slične opštinske i krajevne centre. Poslednjih desetak godina, iako se ovde više ulagalo i gradilo, ostao je kao sinonim nerazvijenog centra i kraja u celini iako je u svim razvojnim programima Republike i Opštine dobio posebno i prioritetno mesto.

Prošlost ovog naselja datira još iz praistorije (videti o tome u opštem delu) mada konkretniji tragovi u sferi materijalne kulture potiču iz 3. veka Nove ere, a prvi zapis o njegovom postojanju iz 16. veka. Olga Zirojević u vezi s tim piše: "Godine 1516. ovo selo ulazi u sastav timara. Imalo je 40 običnih i devet udovičkih domaćinstava. Nešto kasnije, u osmoj deceniji istog veka Bojnik je imao samo 15 kuća." (16/28). Može se pretpostaviti da je gašenje čak 34 domaćinstava (kuća) bilo posledica ili velike epidemije ili ratova koji su zahvatili i ovaj prostor. Fon Han je zabeležio da je ovo naselje 1858. godine imalo 20 albanskih kuća. On saopštava da je tada bilo i srpskih kuća (ne i koliko). To su bile kuće srpskih "starosedalaca" od kojih potiču rodovi Ranđelovića ("Petkovci"), Zdravkovića ("Babići") i neki drugi. Za vreme Turaka u Bojniku je postojala džamija, a za vreme Arbanasa - tekija, negde na prostoru sadašnje osnovne škole. Mita Rakić u svojoj knjizi "Iz Nove Srbije" kazuje da je Bojnik 1879., odmah po oslobođenju od Turaka (Arbanasa) iako na lepom mestu "vrlo jadno selo, koje ima nekoliko žalosnih krovinjara" (34/44). Stanovništvo Bojnika stradalo je u Prvom, još više u Drugom svetskom ratu, naročito u velikom bugarskom pogromu 1942. godine. Na mermernoj ploči impozantnog spomenika stoje reči:

Svake godine, 17. februara, na dan streljanja nedužnog pustorečkog naroda okupi se ovde veliki broj ljudi da oda poštu izginulima, ali i u znaku da se takva zverstva više nikada ne dogode.

Bojnik (2000.)

Privredni razvoj Bojnika kao naselja i centra Puste Reke imao je sve karakteristike razvoja zemlje u celini, sa naglašenom "industrijalizacijom" kao primarnom privrednom granom. Iako Bojnik zajedno sa Dragovcem ima preko 2000 hektara plodne zemlje, a kombinat "Pusta Reka" preko 1000 hektara kao društveno bogatstvo - u poljoprivrednu proizvodnju se vrlo malo ulagalo u svakom pogledu. Istina, na ovom području je izgrađen značajan zalivni sistem, u jednom periodu pomenuti kombinat je bio manje-više uspešan sa više stotina hektara podignutih voćnjaka i vinograda, savremenim mašinskim parkom i zavidnom produktivnošću. Danas je, kao što je to zapisano u opštem delu, ovaj kombinat pod stečajem (više stotina hektara zemlje je neobrađeno). U sličnoj su situaciji i mnoga industrijska preduzeća pa je neophodno i jedino moguće da se Bojnik i cela Pusta Reka okrene poljoprivredi, pre svega stočarstvu i voćarstvu sa izgradnjom novih kapaciteta u prehrambenoj industriji kojima će se realizovati jedan celovit i visokoproduktivan sistem proizvodnje zdrave hrane.

Urbanizacija Bojnika tekla je vrlo sporo pa je ovaj opštinski centar zadržao gotovo sve karakteristike ruralnog naselja. Tek u poslednjih nekoliko godina, uprkos nedaćama, sankcijama i ratnom razaranju, privode se kraju neke značajne investicije kojima će se obezbediti brži rast društvenog standarda i bolji kvalitet života u mestu i okolini. Posle gotovo dvadeset godina gradnje i opremanja Brestovačkog jezera, završava se fabrika za dobijanje pitke vode, vodovodna i kanalizaciona mreža u svim važnijim "gradskim" saobraćajnicama, realizovana je u visokom stepenu telefonizacija ovog mesta, dobrim delom je uređen trg sa fontanom (mada postojeće rešenje u mnogo čemu nije bilo ni dovoljno inventivno, ni adekvatno funkcionalno), izgrađen je (prva faza) Dom kulture, nešto ranije hotel, oplemenjeni su školski prostori itd.

Za ovu i narednih nekoliko godina planirane su relativno krupne investicije u izgradnji stambenog prostora, u pokrivanju magistralnih ulica savremenim kolovozom, savremenija ulična rasveta. Već je počela izgradnja jednog većeg stambenog objekta sa tridesetak stanova, podiže se temelj za halu sportova kapaciteta 1200 mesta, završava trafostanica, a u toku su i neki investicioni radovi. Naročito će biti značajno uređivanje (i asfaltiranje) nekoliko centralnih saobraćajnica u mestu koje danas imaju adekvatan naziv "katakombe", posebno one prema Kosančiću, Crkvici i Savincu. Sve u svemu, mnogo toga neophodnog još nije urađeno, ali se s obzirom na naše siromaštvo, ipak prave koraci da se Bojnik kao centar Puste Reke postepeno urbanizuje i osposobi za sve važnije funkcije takvog centra. Još je važnije i racionalnije da što manje bude upućen na Leskovac i Niš kao velike gradske sredine, da bude privlačniji kao mesto u kome će se moći da ostvaruje jedan bogatiji život i rad. To je u skladu sa Prostornim planom Republike Srbije gde se, s pravom, insistira na podsticajni razvoj manjih urbanih centara, onih do 20000 stanovnika, još više onih od 5000 do 10000 stanovnika. Bojnik u tom kontekstu, a i iz brojnih drugih razloga mora brže da raste, da se razvija zajedno sa sedam-osam drugih subcentara u pustorečkom kraju. Takva orijentacija ima višestruki značaj za jednu novu društvenu i privrednu koncepciju razvoja naše zemlje.

Nalazi se na jugozapadnom delu Pustorečke kotline između Slišanske reke na severu i Svinjaričke reke na jugu i više je planinsko nego ravničarsko naselje. Kako je podignuto na putu Lebane - Slišane to je i bilo od presudnog uticaja da ova saobraćajnica bude asfaltirana još 1975. godine. To će, pored ostalog usporiti iseljavanje njegovih žitelja u poslednjih pedesetak godina 20.veka. Ovde i danas, živi 278 stanovnika u osamdesetak domova, više nego u susednom Slišanu koje je odmah posle Drugog svetskog rata imalo gotovo 2000 žitelja i bilo značajni subcentar ovog dela Puste Reke. Bačevina se kao izrazito ruralna sredina i nije mogla razviti u jači centar, a i zbog blizine jačih centara Lebana i Slišana i zbog relativno malih površina obradivog zemljišta i atara u celini (578 hektara). Retki ostaci materijalne kulture ukazuju da je reč o starom srpskom naselju iako je srpskim porodicama naseljeno tek posle Srpsko-turskog rata 1878. godine, uglavnom iz Crne Trave i Dobrog Polja.

Danas je to siromašno i uglavnom napušteno selo (2000. god.). Većinu čine staračka domaćinstva sa po jednim ili dva člana a najveći broj stanovnika je preko 50 godina (186). Ima nešto i mladih koji više "pomažu starijima" i retko je ko od njih nosilac poljoprivredne proizvodnje. Uporno se ovde neguje ratarstvo (pšenica i kukuruz) iako bi intenzivnija stočarska i voćarska proizvodnja bila od presudnog značaja za razvoj sela. Nedostaju i neki osnovni uslovi za takav razvoj: zdravstvena ambulanta, organizovano vodosnabdevanje do navodnjavanja, telefon, itd.

Visoko, gore ispod samog Radana smestilo se ovo malo naselje: po jedna ili nekoliko kuća na po kojem bregu ili u uvali da se zaklone od snažnih planinskih vetrova. Šume, livade i bogati izvori tri su obeležja gotovo svakog planinskog sela, ovde je to bogatstvo gotovo nemerljivo, pa je i njegovo ime time obeleženo "kao da bogovi ovde žive" - otuda i Bogojevac.

Današnje naselje formirano je u periodu 1906 - 1910. godine od naseljenika iz Crne Gore i Hercegovine sa malim brojem kuća (17) pre svega zbog velike udaljenosti od bilo kog većeg naselja, bez ikakvog puta i drugih osnovnih uslova za život i rad. Zbog toga pomenuto svekoliko bogatstvo koje ovaj prostor nudi ostaje neiskorišćeno (između dva svetska rata ovde je čuvano preko 1000 ovaca i nekoliko stotina krupne stoke).

Danas (2000.) u selu žive 25 stanovnika, od kojih je 18 preko šezdeset godina, a samo dvoje po tridesetak godina. Kako će tih sedam - osam relativno mlađih stanovnika obrađivati ili šta će raditi sa 1295 Ha zemlje? Izgleda da im jedino preostaje da prodajom šumskog drveta (drugi seku i odnose) nekako sastavljaju kraj sa krajem.

A bilo je ovde posle doseljavanja i puno stoke i velikih voćnjaka, čak je i škola otvorena u kući Stojana Petrovića, dovedena je hladna izvorska voda, urađena je električna mreža od betonskih stubova - ali ljudi nema !?!

Za koju godinu ostaće njih desetak ili će biti drukčije. Moralo bi biti drukčije, ali o tome u nekom novom (veselijem) zapisu.

Izrazito planinsko selo, ali zbijenog tipa sa dvema mahalama: "Selo" i "Statovac". Smestilo se na visokim padinama Petrove Gore sa spomen česmom u centru, čija je voda dovedena iz izvora Lekovita voda ali i za potrebe seoskog "vodovoda". Kroz Borince protiče Borinačka reka sa izvorišta Šopot ispod samog Radana. Kroz njegov atar je prolazio i negdašnji (srednjevekovni) vodovod od Radana do Caričinog Grada sa retkim ostacima od opeke i kamena. Selo potiče još iz srednjeg veka, ali "postoji" od doseljavanja desetak porodica odmah posle Srpsko-turskog rata 1878. godine. U sledećih šest - sedam decenija formiralo se naselje od deset rodova u šezdesetak kuća (u1953. godini je imalo 72 kuće i 418 stanovnika). Ljudi su se ovde pretežno bavili stočarstvom a ima dosta i voćnjaka (šljiva, kruška, jabuka, višnja). Bilo je i puno đaka u školi, bila je i lepa crkva koja je porušena u toku Drugog svetskog rata kao "ostatak kapitalističkog poretka", mada su je pre toga i Bugari palili.

Danas, 2000. godine, sela skoro da i nema. Pedesetak kuća je još "otvoreno", ali su u njima sve ostarela lica sa po jednim ili dva člana u porodici. U ovom selu ima samo dve porodice sa četiri, odnosno pet članova, a za poslednjih deset godina se rodilo jedno jedino dete. Većina od tih porodica obrađuje po koju njivicu, voćnjak, ima i pčelara, desetak krava, koza.

I to je sve.

Ovi, stari i iznemogli ostavljaju zemlju, najčešće prodaju ogrevno drvo i od toga žive. Oni koji su se vratili kao "vikendaši" (16) da preko leta obrađuju deo svoje zemlje, kako bi preživeli, najčešće su penzio-nisana lica. Kažu, teško je ovde ostati kad nema lekara, prodavnice, pijace. Nisu dovoljni samo put, "mobilni" i pitka voda, pogotovu što je selo "Bogu iza leđa".

A toliko bogatstvo u pašnjacima, šumama; u čistom i lekovitom prostoru čeka neku novu seobu u obrnutom smeru. Do tada će biti sve više šuma "šikara" i još više divljači koja i selo "posećuje".

Posle Srpsko-turskog rata 1878. godine na ostacima tadašnjeg arnautskog naselja dolaze prve porodice (Tonići, Mladenovići) iz Crne Trave a nešto kasnije još nekoliko iz Mlačišta ispod Koritnika. Tako će se na samo dva kilometra od Žitnog Potoka, na padinama koje se spuštaju prema Pustoj reci, formirati novo naselje sa dve veće (Gornja i Donja Bregovina) i jednom manjom mahalom, "Albanijom" (ime potpuno odgovara kršu i kamenu na kome je podignuta). Bregovina nema svoju reku. Pusta reka teče nešto južnije na kojoj su decenijama ovi vredni ljudi imali svoje vodenice. Doseljenici su iskrčili šume na relativno malom ataru (oko 600 ha), stočarstvo se intenzivno razvijalo a broj žitelja, posebno dece rastao, tako da je prema popisu iz 1953. godine, ovo naselje imalo 74 kuće sa 411 stanovnika. Ima malo zemlje u odnosu na broj porodica i čeljadi, koja je većim delom bila kamenita. U najboljim šezdesetim godinama nije obezbeđivala, bar većini, čak i najnužnije pa je jedan broj ljudi pokušavao sa zanatima (najbolje su prolazile bunardžije). Od šezdesetih pa sve do danas Bregovinčani su imali puno razloga da se sele u gradove jer se od stočarenja sve teže živelo.

Danas je Bregovina, kao retko koje selo, zapustela. U tridesetak "otvorenih" kuća živi po jedan ili dvoje, njih ukupno 69 od kojih je 40 preko šezdeset godina. Ovde, kako ističu, odavno nije zaplakalo malo dete (rodilo se jedno jedino pre nekoliko godina). Ima nekoliko mladih koji su ostali bez posla u gradu ali i ovde ne znaju šta će i kako će. Osim vodovodne mreže koju su sami gradili, a izvore kaptirali za potrebe većine domaćinstva ovde se decenijama ništa nije uradilo na poboljšanju društvenog standarda. Kratak put do Žitnog Potoka je jedva prohodan, nema telefona, čak ni prodavnice, veliki broj kuća je zatvoren (Mladenovići - 2, Stamenkovići - 2, Tonići -1, Petrovići - 1, Ilići - 1, Blagojevići - 1, Milenkovići - 1 itd.).

Ovo selo se sve do Drugog svetskog rata zvalo Arnautski Brestovac a čitav gornji deo puste reke - Arnautluk jer su do 1878. više od 80 godina na ovim prostorima živeli Arnauti odnosno Albanci (ili Šiptari).

Nalazi se na desnoj obali gornjeg toka Puste Reke, dok je na njenoj levoj obali, samo nešto malo više selo Bublica. Zbog toga izgrađeno veštačko jezero pored zvaničnog naziva Brestovačko ima (ali sve ređe) i naziv Bubličko. Brestovac se, kako kažu neki meštani, kao i Beograd nalazi na obalama dveju reka: Puste i Vujanovačke koja se odmah ispod sela uliva u ovu najveću tekućicu našeg kraja. Brestovac se, inače, prvi put pominje u putopisu Fon Hana koji je 1859. godine zabeležio da ima 86 arbanaških kuća ali pod imenom Fratovci. Mita Rakić navodi podatak da je Brestovac 1879. godine imao 27 kuća sa 222 stanovnika (više od sedam članova po porodici - rodu). Atar sela ima oko 1000 ha mahom plodne zemlje i desetak poznatih izvora od kojih je većina presušila, kao što je, uostalom sve manje vode u našim rekama. Pored plodne zemlje sa voćnjacima i vinogradima, koji su uglavnom zapušteni veliko bogatstvo ovog mesta i Puste Reke je izgrađeno jezero. Na žalost, ni do dana današnjeg (2000. god. maja meseca) put do jezera u dužini od nepuna dva kilometra nije asfaltiran, a uz to je toliko upropašćen da je gotovo neprohodan.

Kao novo naselje počinje da živi posle 1878. godine. Većina od prvih doseljenika doselilo se iz Klisure, sela na bugarskoj granici (negde do 1885. god.). Život je krenuo. Uprkos silnim ratovima koji su više nego desetkovali stanovništvo, Brestovac je rastao. Samo je u Balkanskim ratovima i u Prvom svetskom ratu iz ovog sela poginuo skoro svaki drugi vojnik. Godine 1953. selo ima 160 kuća sa 912 stanovnika. Tih godina će biti izgrađena i nova školska zgrada kada će petorazredna škola prerasti u osmorazrednu i sa 340 učenika radi u dve, jedno vreme čak i u tri smene. Živelo se tada bogatije ali sa mnogo fizičkog rada (tek tada se "javljaju" vršalice, kasnije žetalice i kombajni). Ovde je, pored ratarstva, razvijeno voćarstvo i stočarstvo.

A onda su došle šezdesete sa napuštanjem seljačkih radnih zadruga (deo imanja i negdašnjih štala još ovde stoji i propada) i masovnom seobom u gradove. Ovde će se još neko vreme graditi nove kuće ali će stanovnika biti sve manje (1961. - 806; 1971. - 682) da bi ove, 2000. godine taj broj sveo na 220 Srba i 110 Roma. Upravo je za poslednjih dvadeset godina rapidno opadao broj stanovnika srpske nacionalnosti, a isto tako rastao broj Roma. Srbe čine ostareli ljudi uglavnom preko 60 godina. Neki od njih su se vratili iz grada kao što su bračni par Mladenović Milka i Slobodan. Oni su "konačno" došli ovde 1990. godine još pre toga sagradili novu kuću, rade svoju zemlju zarad sebe i dece u gradu koje pomažu. Rade, ali je snage sve manje jer im je sedamdeset i više godina (Slobodan je malčice mlađi). Pusta reka im je puno donosila i odnosila. Ljubisav Srahinjić se u jednom razgovoru (12. maj 2000. godine) seća: "Došla je jednom Pusta reka velika, prevelika. I ranije i kasnije je umela da podivlja, inače se tako ne bi nazvala. A tada, veća nego Morava: ruši sve pred sobom, video sam svojim očima kako nosi bublička zaprežna kola sa volovima. Tada je odnela i sedam ljudi iz Slavnika na očigled drugih koji nisu mogli da im pomognu."

A sada?

Selo ima zdravstvenu ambulantu sa relativno dobrom zgradom i opremom, uskoro će i telefonizacija, ako, kako rekoše, oni u Bojniku "opet ne omanu". Ima planova ovde da se gradi veliki ribnjak, mala hidroelektrana, više mini farmi, možda i hotel na Brestovačkom jezeru…

Planova ima. I želja …

A kada, kako i koliko - to u nekom novom zapisu.

Bublica i Žitni Potok su dva najveća sela u gornjem delu Puste Reke. Nalazi se na jugoistočnim padinama žitno-potočke diluvijalne zaravni u samom podnožju Radana. Čini se da je zbijenog tipa ali samo na prvi pogled. Na skoro svakom bregu ili padini, naročito tamo gde je bilo izvorske vode, nikla je po jedna mahala u početku naseljena sa po jednom ili više porodica koje su ovde došle posle Srpsko-turskog rata 1878. godine. Tako su i potekla njihova imena: "Vlasinci", "Kolinci", "Bugarci", "Lulci" itd. Između ovih grupa kuća kao neke velike parkovske površine podignuti su mahom voćnjaci (šljive, jabuke, kruške). Najlepši od njih je onaj na južnim padinama što se spuštaju prema Brestovačkom jezeru sa prekrasnim pogledom na Radanske visove. Po doseljavanju, sve do šezdesetih godina dvadesetog veka, selo je raslo, bogatilo se uprkos ratovima i pogibiji velikog broja pre svega mladih. Tako je, prema popisu iz 1953. godine ovde bilo podignuto 200 domova sa 1147 stanovnika. Zajedno sa još nekoliko pustorečkih sela (Donje Brijanje, Lapotince, Stubla) u mnogo čemu je prednjačilo počev od materijalnog bogatstva.

Bublica je i pored toga doživela sudbinu planinskog sela. Bez puteva i daleko od gradskih centara, u narednih pedesetak godina teći će "nezadrživo" iseljavanje radno sposobnih, često i kompletnih porodica. Danas, 2000. godine u selu je "u životu" još 200 stanovnika Srba i 17 Roma, i to je izuzetno veliki pad - gotovo za jednu hiljadu.Što je još teže, od ovih 217 stanovnika čak je 131 preko 60 godina koji žive u porodicama sa jednim ili dva člana (93 kuća). Možda je najteže ako se zna da se u ovom velikom selu za poslednjih deset godina rodilo samo sedmoro dece. Prosto je neverovatno da sve do danas do ovog sela nije izgrađen asfaltni put ne samo zbog veličine i bogatstva ovog prostora već i izgrađenog Brestovačkog jezera koje je za njegove meštane ali i žitelje većeg broja pustorečkih sela iz ovog dela ostalo nepristupačno. Selo je ostalo i bez žitelja, i bez škole, i bez zdravstvene ambulante. Osim jedne male prodavnice ničeg drugog. Ovde dolaze tzv. "vikendaši". Takvih kuća koje su manje više nastanjene u toku leta ima čak 79. Mnogi od njih stignu da obrade deo zemlje u znaku preživljavanja, većina je penzionera ili bez posla u gradu. Neke se kuće obnavljaju, dograđuju, čak ima i pokušaja da se pripremi gradnja manjih privrednih objekata, mada svi kažu bez puta je gotovo nemoguće. Bez klasičnog telefona se i može, ima preko dvadeset mobilnih, ali bez puta - ne ide. A već desetak godina postoje planovi, projekti i obrazloženje: povezivanjem sa Žitnim Potokom ili Zlatom došlo bi se do najkraćeg puta prema Toplici, tek tada bi Brestovačko jezero bilo otvoreno za ovaj veliki prostor ne samo u funkciji turizma.

Kao što se delom može videti, Bublica ima veliki broj visokih intelektualaca (više od stotinu) i dobrih, uspešnih privrednika, i gastarbajtera, i doktora nauka koji bi svakako udruženo nešto mogli, ali … Teško je danas predviđati napredak, posle svega, i posle toliko godina nazadovanja i propadanja, posebno ovakvih sela, još teže je pomiriti se s postojećim. Ako ništa drugo treba početi od starog, gotovo porušenog zadružnog doma i napuštene školske zgrade ali i čvrste rešenosti svih odgovornih i svakog Bubličanina da se izgradnja asfaltnog puta dalje ne odlaže. Uprkos svekolikom siromaštvu.

Vujanovo je staro srpsko selo, pominje se u nekim zapisima još u 15. veku. Naseljeno je posle Srpsko-turskog rata 1878. godine Vlasincima (Crvena Jabuka, Crna Trava) i Crnogorcima (Gusinje) koji su na ovom prostoru zatekli potpuno spaljeno i napušteno, u to vreme "arnautsko selo". Ima izvanredan položaj na blagim padinama Radana koje su kao bogom dane za intenzivno stočarenje i voćarstvo. Njegov atar zahvata 646 hektara površine, a najviše je šuma i livada. Pored sela teče Vujanovska reka koja nastaje od Ivanjske i Borinačke reke i u tom delu je zemljište dosta plodno i uglavnom dobro obrađeno.

Naseljavanje je trajalo više od dve decenije i tada se formirala prva mahala "Selo" kao centar ovog naselja a zatim i mahale "Tvrdaci" i "Gusinjci" (tridesetak porodica). Za nešto više od pola veka, sve do šezdesetih godina postaje bogatije "rodom i porodom" tako da će 1953. godine (prema popisu) imati 62 kuće i 385 stanovnika (6 članova po domaćinstvu). Narednih pola veka Vujanovo će doživeti sudbinu gotovo svih planinskih sela. Danas, 2000. godine "u životu" je ostalo samo 36 kuća sa 78 stanovnika, od čega je 26 kuća sa jednim ili dva već uveliko posustala stara čoveka. Da li treba još zapisati da se u ovom selu za poslednjih deset godina rodilo samo troje čeljadi, da je škola odavno zatvorena, da nema zdravstvene ambulante, nema čak ni prodavnice pa se za svaku sitnicu mora ići do Bojnika. Selo ima više odvojenih vodovoda sa relativno zdravom (higijenskom) vodom, posebno je "svetla tačka" nedavno izgrađen asfaltni put, dobro uređena električna mreža. Možda je to početak stvaranja uslova da se razmišlja o njegovoj revitalizaciji, pre svega u razvoju voćarstva (mala sušara) i stočarstva (mini farme). To, ako… Ali o tome u nekom novom zapisu.

Прилог за Вујаново.....линк

Selo je rasuto na više brežuljaka i gotovo skriveno u voćnjacima koji se sve ređe podmlađuju. Na samoj je vododelnici Jablanice i Puste reke ispod Golak planine. Zemlja je ovde planinska, najviše je šuma i livada od ukupno 700 hektara i za razvoj stočarstva i voćarstva postoje gotovo idealni uslovi. Kroz selo teče potok Rasovača, a ima dosta i izvora od kojih su njih nekoliko kaptirani za tekuću vodu u nekoliko vodovodnih mreža. Asfaltnim putem (5 km) povezano je sa Lebanom.

Selo je 1953. godine imalo 112 kuća sa 686 stanovnika i bilo jedno od bogatijih u ovom kraju da bi se posle duge poluvekovne migracije danas, 2000. godine taj broj sveo na 180 stanovnika srpske nacionalnosti i trinaest Roma. Među njima ima relativno dosta momaka (25), mnogo manje devojaka (5) ali su, kako neki od njih rekoše "bez posla" pa ovde čekaju (gotovo ništa ne rade) da dođe neko bolje vreme kada će u gradu dobiti zaposlenje. Skoro niko, bar za sada ne "planira" da se lati "rala i motike". A njihova zemlja gotovo sva zapuštena i neobrađena, možda i zato od te obrade u današnjim društvenim prilikama "ima više štete nego koristi". Društvenog života i nema, ako se izuzme jedna jedina prodavnica siromašno snabdevena ali često posećena od mladih koji ovde u dokoličarenju "ubijaju vreme".

Nalazi se ispod same planine Pasjače, delom i Belog Kamena na krajnjem obodu Pustorečke kotline. Zbijenog je tipa ali sa relativno odvojenim mahalama: "Pčinjani", "Ginci", "Novoselci", "Šumljani" i "Srednji Rid" - po imenima rodova kojima su bili naseljeni posle 1878. godine. Selo je, međutim jedno od najstarijih u Pustoj Reci, pominje se u dva turska popisa iz 16. veka. Doseljavanje je , inače teklo više od dve decenije pridošlima sa Vlasine ali i iz drugih krajeva (Pčinja, Crna Gora) sa stalnim porastom broja domaćinstava i stanovnika. Taj porast će biti još naglašeniji posle Drugog svetskog rata tako da će od prvobitnih tridesetak porodica godine 1953. ovo selo postati jedno od najvećih sa 172 kuće i 896 stanovnika. Otvaranje rudnika nedaleko od ovog sela takođe će pozitivno uticati na njegov rast i razvoj.

Iz sledećih popisa stanovništva se može videti da već šezdesetih godina i kasnije počinje "pražnjenje" sela masovnim migracijama u okolne i druge gradove. Selo sve više "stari" jer je sve manje rođene dece, a sve više umrlih. Za poslednjih deset godina rodilo se samo petoro srpske dece i jedno dete Roma. Neke su kuće (rodovi) potpuno zatvorene (Stankovići, Bojići, Milenkovići, Stojiljkovići). U velikom broju porodica živi po jedan ili dva člana (48), samo tri učenika pohađaju osnovnu školu u Žitnom Potoku. Od 120 stanovnika čak 60 ih je preko šezdeset godina - u celini slika vrlo sumorna i mučna. Ako se tome doda da je selo još uvek besputno, da nema zdravstvene ambulante, telefona onda je sve to zajedno i te kako doprinelo intenzivnom iseljavanju u potrazi za snošljivijim uslovima života i rada. Poslednjih nekoliko godina u selo se "za stalno" ili povremeno vraćaju penzionisana lica, ali i manji broj mlađih ljudi koji su bez posla (trenutno ima četiri momka i jedna devojka). A zemlje - na pretek, atar sela ima površinu od 1472 ha, mada se od toga malo obrađuje (nešto manje od 300 ha) koja je manje ili više zapuštena. Selo ima i lepu Glasovičku reku sa plodnom zemljom u jednoj dolinici i prekrasne padine na kojima se još uvek odupiru ostareli jabukari i šljivici. I još puno toga se može oploditi da je više vrednih ruku, pameti i mladosti.

Podignuto je na samoj obali Puste reke mada se jedan broj novoizgrađenih kuća locira sve bliže putnoj saobraćajnici: Bojnik - Brestovac (Donji) - Doljevac. Zemljište je prema reci izuzetno plodno a u severnom delu brežuljkasto i veoma pogodno za voćarstvo i vinogradarstvo. Osim Puste reke, na ataru ovog sela (oko 1000 hektara) teče i potok Krušica koji izvire iz Hajdučkog kladenca i stvara pitomu dolinu sve do ušća ispod samog sela. Nije zato čudo što su i Gornje i Donje Brijanje kao naselja poznata još iz praistorije: neolitsko nalazište "Cunga", zatim ostaci rimskog utvrđenja iz ranovizantijskog perioda - Brijansko kale, kasnije lokaliteti "Crkvište" i "Hajdučki kladenac". Pominje se i u srednjem veku (1516. godine) pod nazivom "Brijan", a Mita Rakić u svojoj knjizi "Iz Nove Srbije" beleži da je ovo selo 1879. godine imalo 20 srpskih kuća sa 137 stanovnika (sedam po domaćinstvu). Zanimljiv je, ali ne i neočekivan podatak da će Gornje Brijanje samo za pet narednih godina (1884.) imati 49 kuća sa 361 stanovnikom. I broj kuća i broj stanovnika se za tako kratko vreme više nego udvostručio ne samo daljim naseljavanjem već i ubrzanim razvojem mnogočlanih domaćinstava koja su ovde imala sve što im je bilo neophodno za ekstenzivnu poljoprivrednu delatnost.

I narednih decenija, bez obzira na brojne ratove koji su gotovo neviđeno redukovali pre svega srpsku mladost, u ovom bogatom prostoru "rodom i porodom" rastao je broj stanovnika, novih porodica i novih kuća. Godine 1971. Gornje Brijanje (prema popisu) ima 217 kuća (domaćinstava) sa 923 stanovnika i izrasta u jedno od najvećih i najbogatijih naselja sa razvijenim ratarstvom i stočarstvom (bilo je dosta bogatih "farmera" - odgajivača svinja, rasnih krava i konja) ali i razvijenim zanatstvom (desetak prijavljenih zanatskih radnji) i trgovinom. Posebno je bilo razvijeno voćarstvo i vinogradarstvo a u ovom selu je između dva svetska rata ovde postojala jaka zadružna organizacija.

Migraciona kretanja prema gradu koja su bila izrazita već od šezdesetih godina neće zaobići ni ovo bogato selo. Za dvadeset narednih godina (1971. - 1991.) broj stanovnika će se gotovo prepoloviti (640) i već tada su neke kuće "zatvorene". Pražnjenje sela će se, nažalost nastaviti sve do danas, 2000. godine, ali je ono neznatno i može se reći gotovo zaustavljeno. Danas u selu ima 191 domaćinstvo sa 550 stanovnika i 16 "zatvorenih" kuća. U međuvremenu se jedan veći broj uglavnom penzionisanih lica vraća u selo ili za "stalno" ili u kategoriji "vikendaša" (takvih ovde ima čak 38). I to je bolje od potpunog umiranja "kakvu situaciju imamo u potplaninskim" naseljima Puste Reke. Gornje Brijanje je na značajnoj putnoj saobraćajnici i mnogo bliže velikim gradskim centrima pa je to uticalo da veći broj zaposlenih u ovim centrima ne napušta svoja imanja, pogotovu što mnogi od njih ostavši bez posla u obradi zemlje nalaze izvor za preživljavanje.

Gornje Brijanje ima četvororazrednu osnovnu školu sa dva odeljenja i četrdesetak učenika. Nedavno je otvoren i dečji vrtić za mališane uzrasta 5 do 6 godina, došla je i telefonizacija: uvedeno je 46 telefona, a još stotinu domaćinstva će biti priključeno (desetak je već imalo "mobilne"). Pre nekoliko godina je otvoreno čak sedam prodavnica mešovite robe u trci za lakšom zaradom, ali danas, 2000. godine rade samo dve. Treba zabeležiti i podatak da Stojković Nebojša, jedan od mlađih ljudi gradi živinarsku formu i to je "prva lasta" male privrede u ovom selu. Najveći problem ovog sela i dalje je tekuća voda. U očekivanju one iz Brestovačkog jezera ljudi koriste uglavnom bunare sa vodom sumnjive vrednosti zbog velikog broja septičkih jama.

Zajedno sa D. Konjuvcem čine jedno od najvećih pustorečkih sela. Poslednjih godina su se ova dva naselja spojila i samo ih razdvaja most na istoimenoj reci. Selo prvi put pominje Fon Han u svom putopisu "Od Beograda do Soluna" i beleži da je 1858. godine imalo 17 arbanaških kuća. Ovaj podatak treba uzeti samo uslovno jer su ovde postojale i dve srpske kuće (35/24), reč je o rodovima Jovića i Mladenovića koji se vode kao starosedeoci. G. Konjuvce je u to vreme zajedno sa Granicom i Crkvicom činilo određenu "liniju" do koje su Arbanasi došli u osvajanju gornjeg dela Puste Reke. Skoro svi ostali rodovi su se doselili sa Vlasine (ispod Čemernika) i to odmah posle Srpsko-turskog rata 1878. godine. Mita Rakić u svojoj knjizi "Iz Nove Srbije" upravo je zabeležio da je ovo selo posle dvadeset godina (1879.) imalo 22 srpske kuće sa 147 stanovnika. Naravno da je ove porodice sa Vlasine privukla plodna zemlja pored Konjuvačke reke na ataru koji danas ima površinu od 639 hektara od kojih je čak preko 500 pod oranicama i voćnjacima. Selo se decenijama intenzivno razvijalo, šezdesetih godina 20. veka ima 117 domova sa 527 stanovnika, veoma razvijeno ratarstvo i stočarstvo, desetak zanatskih radnji, osnovnu školu sa preko pedeset učenika itd. Od tada pa nadalje počinje, kao i u drugim podplaninskim selima migracija radnog stanovništva, kasnije i njihovih porodica. Godine 1991. selo ima 97 "otvorenih kuća" sa 230 stanovnika.

To propadanje će se nastaviti i u poslednjoj deceniji 20. veka tako da je ove, 2000. godine u selu samo 79 "otvorenih" kuća dok je 54 "zatvoreno". Neke od njih se koriste samo u toku leta. Od 185 stanovnika (8 je Roma) čak 102 su preko 60 godina, ima 8 momaka i dve devojke koji su manje više "bez posla", škola je zatvorena, zdravstvena ambulanta radi povremeno, nije rešen problem vodosnabdevanja, nema nijedne prodavnice, nema telefona, itd.

Planova ima (uvođenje telefona, gradnja mosta i dr.) ali za sada para nema. I nema mladih koji bi obrađivali zemlju. A kada će - ostaje da se vidi.

Nalazi se na krajnjem severu Pustorečke kotline, manje više i samo u jednoj dubodolini okruženoj pobrđem kao dela planine Pasjače. Zbijenog je tipa, bez reke, česma usred sela koja je odavno podignuta u koritu bezimenog potoka odavno je bez vode. Jedno je od retkih besputnih sela: put od Bojnika preko Zorovca dobrim delom je bez asfalta i sav u džombama, a onaj prema Ćukovcu takođe je zapušten i gotovo neprohodan. To je u isto vreme jedino selo u donjem delu Puste Reke koje je bez ikakvih autobuskih veza i zbog svoje krajnje periferne lokacije i zbog ljudskog nemara. Sve je, uostalom, ovde u znaku velikog siromaštva iako je ovde zemlja plodna posebno pogodna za razvoj voćarstva i stočarstva. U domaćinstvu Vlastimirovom (70) koji živi sa ćerkom Ljubinkom i zetom Slobodanom, na primer, čuvaju dve dobre krave mlekulje i dve junice, ali hrane, kako ovaj kaže, ima još za toliko kad bi bilo više radne snage. "Ima", nastavlja Vlastimir, "i pojedinci koji čuvaju mnogo više stoke", i navodi primer Micić Nenada (čuva dvadeset goveda i nešto sitne stoke).

Granica je staro srpsko selo. I ovde su šezdesete godine 20. veka bile zlatne kada je svako domaćinstvo imalo pet ili više članova a obrada svake stope zemlje gotovo svetinja iako je atar sela dosta veliki (1716 ha). Tada i nešto kasnije kupljeno je čak sedamdeset i nekoliko traktora, dva kombajna ... Danas je veći deo te silne poljoprivredne mehanizacije u propadanju, polovina oranica je zapušteno, više od 20 kuća "zatvoreno". Škola još opstaje sa 7-8 učenika (dva iz Ćukovca) i to jedini pokazatelj da naselje nije potpuno zamrlo. Sve u svemu, još jedna teška priča o laganom umiranju pustorečkog kraja.

Адреса на Фејсбуку групе ГРАНИЦА је: http://www.facebook.com/groups/278452123155/ .

Dobra Voda je planinsko naselje izrazito razbijenog tipa sa po jednom ili nekoliko kuća po pojedinim bregovima ili padinama pod samim Radanom. Iznad njega se diže šumoviti Veliki i Mali krš sa pašnjacima još više pod stoletnim hrastovima i bukvama. Ima više mahala razasutih kuća na širim prostorima: "Gusinjce", "Dobru Vodu" i "Marino Kale" (ova se poslednja vodi i kao posebno naselje mada "de fakto" više ne postoji). Zemlja je najvećim delom pod šumom i pašnjacima, a oranica ima vrlo malo, mahom pod krompirom. Dobra Voda nema reku ali ima dosta izvora sa hladnom i pitkom vodom. Otuda i njegovo ime koje je ovom naselju dato posle Srpsko-turskog rata 1878. godine kada je i naseljeno najpre crnogorskim i hercegovačkim porodicama a nešto kasnije i Crnotravcima. Tridesetak godina po doseljavanju egzistiralo je kao malo planinsko naselje čiji su se stanovnici bavili stočarenjem. Svaka je porodica ovde čuvala više desetina pa i stotina ovaca ali i krupne stoke, posebno konja. To su bili tzv. "brdski" konji koji su pored korišćenja za vuču predstavljali jedino "prevozno sredstvo". Između dva svetska rata i nešto kasnije selo je ojačalo, povećao se broj i izgrađenih kuća i stanovnika. Godine 1961. ima 94 kuće sa 406 stanovnika i ovde se živelo dosta dobro, sa mnogo dece u porodicama, još više stoke u torovima. Sledeće decenije će ga kao izrazito planinsko selo "zadesiti" velika migracija i skoro potpuno pražnjenje. Pre jedne decenije ima samo 44 "otvorene" kuće sa112 stanovnika, a danas, 2000. godine jedva dvadesetak sa nekoliko desetina ostarelih i iznemoglih. Ima ovde i povratnika, mahom "vikendaša" ali to bitnije nije uticalo na njegovo "starenje" i nestajanje pogotovu kada se zna da nema dece i mladih, ni osnovnih preduslova za jedan kvalitetniji život: nema zdravstvene amb

ulante, škole, telefona, prodavnica. Nema još i potpuno asfaltiranog puta jer je na nekim deonicama "neprelazan", naročito onaj deo koji ide prema planinskom ("partizanskom") domu ispod Radana.

Kada će biti bolje? Kada će se ovo golemo bogatstvo na više od hiljadu hektara bar malo više koristiti za intenzivno stočarenje, voćarstvo, pčelarenje - ostaje da se vidi.

Može se slobodno reći da Gornje i Donje Brijanje kao jedna celina u različitom smislu, pored Bojnika predstavljaju najveći društveni i privredni resurs Puste Reke u celini. Donje Brijanje se nalazi u samom "ključu" Puste reke i već danas, 2000. godine ima ulogu "lokomotive" koja vuče napred celi pustorečki kraj. U posleratnom razvoju (od 1945. godine) beleži stalni rast i razvoj kao retko koje naselje što se vidi i iz broja domaćinstva u ovih pet decenija: 1953. godine selo ima 265 domaćinstva i sa 1604 stanovnika; 1991. broj domaćinstva se povećao na skoro 400, tačnije 393 sa 1644 stanovnika. To je u društvenom, posebno demografskom smislu jedna zakonitost: sa povećanjem društvenog standarda se povećava broj domaćinstva i smanjuje broj članova u jednoj porodici. Već devedesetih godina u ovom selu imamo jednu standardnu, najčešće četvoročlanu ili petočlanu porodicu.

Danas, 2000. godine Donje Brijanje je još bogatije i razvijenije i po broju stanovnika i po broju domaćinstva. Bogatije je po produktivnosti ukupne poljoprivredne proizvodnje. U delu Privreda i privredni razvoj Puste Reke istaknuto je da se produktivnost u poljoprivrednoj proizvodnji meri u odnosu na stepen učešća stočarske proizvodnje ("ide" i do 70%). U ovom selu upravo stočarska proizvodnja, pretežno živinarstvo pravi krupne korake. Ovde će se za godinu ili dve gajiti preko 100.000 koka nosilja ali i "proizvodnja" živinskog mesa i to u krugu većeg broja privatnih preduzetnika. Važno je to što se ovde organizuje i proizvodnja stočne hrane, a već vrše pripreme da se ostvareni gotovi (finalni) proizvodi na bazi dobijenih sirovina (meso, jaja i dr.). I ovde treba navesti dobar i podsticajan preduzetnički rad (može se reći i pionirski poduhvat) mladog "farmera" Gorana Radojičića koji je izgradio malu fabriku stočne hrane ali i dva veća objekta za svoju mini farmu od tridesetak hiljada koka uz sve druge preduslove za racionalnu proizvodnju i dobar dohodak. Tim putem ide još jedan broj mlađih ljudi ovde. Dobro je i to što se u Donje Brijanje vraća jedan broj "gastarbajtera" i već sada investiraju u manje privredne objekte kao što su Milivoje Ilić koji je nedavno došao iz Australije i njegov komšija koji radi u Nemačkoj a ovde podiže jedan značajan privredni objekat.

Zgrada sadašnje osnovne četvororazredne škole sa stanom za učitelja je bez osnovnih prostornih posebno higijenskih uslova za rad i učenje najmlađih, verovatno do sada zapostavljana što je "daleko od očiju" matične opštine u Leskovcu. U Pustoj Reci Donje Brijanje je egzamplarni primer loše reonizacije i organizacije pojedinih društveno-političkih zajednica, pre svega opština. Prirodno, geografski, privredno, istorijski, antropološki u krajnjoj instanci ovaj prostor pripada opštini Bojnik a rešenje ovog društvenog problema će mnogo značiti i za privredni razvoj ovog naselja. Atar Donjeg Brijanja na površini od 1200 hektara sa najplodnijom zemljom ne samo u Pustoj Reci može da hrani čitav ovaj kraj na bazi jedne savremen poljoprivredne proizvodnje i prirodno mora da pripada ljudima na ovom prostoru.

Veće pustorečko selo pogotovo ako se uzme i Gornje Konjuvce sa kojim čini jednu prirodnu celinu (1953. 600 kuća sa preko 1500 stanovnika, dakle najveće selo u Pustoj Reci). Veličina sela, njegov položaj i bogatstvo prostora bile su osnovne odrednice za njegovu društveno-političku promociju u pojedinim vremenskim razdobljima: bilo je opštinsko mesto, ovde je organizovana jedna od najznačajnijih zemljoradničkih zadruga itd. Podignuto je većim delom na desnoj obali Konjuvačke reke mada je veći broj novih kuća izgrađen na padinama "preko puta". Ranije je bilo grupisano u sedam mahala. Danas je taj prostor proširen, posebno na ravničarskom delu koji se proteže sve do leve obale Puste reke. Prednosti ovakvog položaja su višestruke pa i danas ovo selo važi za bogatije, a to je i najvažniji razlog da nekog većeg iseljavanja i nije bilo. Godine 1991. ovo selo je imalo 190 kuća sa 608 stanovnika. Danas, 2000. godine broj "otvorenih" kuća se neznatno smanjio (za 13) kao i broj stanovnika (za 58). U stvari, domova danas ima mnogo više jer je niklo stotinu kuća koje su u vidu "vikendica" privremeno nastanjene, mahom preko leta, a većina njihovih vlasnika obrađuje po koje "parče" zemlje, gaji voće, čuva živinu ili pčelari. Sve u svemu, mnogo više kuća (20 potpuno "zatvorenih") nešto manje stanovnika (550) od čega je 26 Roma, ali je većina žitelja u poodmaklim godinama - 266.

Donje Konjuvce je staro srpsko selo mada je pre pola veka bilo arnautsko. Fon Han beleži da je 1858. godine ovo naselje imalo 20 albanskih kuća. Svoj novi život počinje posle Srpsko-turskog rata 1878. godine. Godine 1879. ovde je doseljeno dvadesetak porodica i 200 stanovnika uglavnom sa Vlasine i iz Klisure. Naseljavanje je trajalo još dvadeset godina na ataru površine od 900 hektara. U to vreme najveći deo je bio pod šumom i pašnjacima ali je posle krčenja i oranja "ledina" ovde dobijeno preko 600 hektara plodne oranice. Kao i druga pustorečka sela, brzo se razvija sa naglašenom ratarskom i voćarskom proizvodnjom. Povećava se broj domova i broj stanovnika tako da je 1953. godine ovo selo imalo 178 kuća sa 899 stanovnika. Može se zapaziti da su porodice ovde bile sa 4 do 5 članova u proseku, a kasnije je ta "malobrojnost" bila još naglašenija.

Danas u selu živi 516 Srba i 26 Roma sa mnogo boljom starosnom strukturom u odnosu na druga naselja: do 30 godina ih ima 170, a od 31 do 50 godina 131. Broj rođene dece za poslednjih deset godina je relativno zadovoljavajući: srpske 33 i romske 6. Ima dosta momaka (30) i "nešto" devojaka 5. Zanimljivo je da se i u drugim naseljima javlja ovaj fenomen - mnogo više momaka nego devojaka koje žive na selu, verovatno i zato što se ženska deca lakše u gradu zapošljavaju, pre svega u trgovini koja je, na žalost, jedina privredna grana u "ekspanziji". Veliki broj (mladih) ljudi trguje legalno i ilegalno. Još jedno "na žalost": mladi ljudi u ovom selu (i to je izgleda pravilo) retko prihvataju da učestvuju u poljoprivrednoj proizvodnji. Ovde su da se uključe "samo kad baš mora" - kada su u pitanju skraćeni sezonski poslovi (okopavanje, žetva). Nerado se uključuju jer "to nije njihovo profesionalno opredeljenje" i što je još važnije mladi su racionalniji, sa malo "matematike" utvrđuju koliko se rad na njivi "ne isplati", gotovo više štete nego koristi.

A ovde je, rekosmo, postojala uzorna zemljoradnička zadruga. Još stoji njen zapušten poslovni prostor. Zapuštene su njive, i voćnjaci, i vinogradi. Moglo bi se organizovati više manjih stočnih farmi i ko zna šta još. Najmanje je ovde potrebna fabričica tekstila koja nikako "da stane na noge". I teško da će stati jer joj ovde nije mesto u raznorodnom smislu.

A šta je sve još potrebno ne treba ni nabrajati.

Izrazito je planinsko selo smešteno na zapadnim padinama Radana (700 metara nadmorske visine), između Dragodelske reke na zapadu i početka Puste reke na istoku. Zbijenog je tipa sa izdvojenim zaseokom pod imenom Kruškar. Desetak porodica doseljeno je ovde posle Srpsko-turskog rata 1878. godine sa Vlasine, a u Kruškar iz Toplog Dola na ataru koji zahvata čak 822 hektara površine od čega je najveći deo pod šumama i pašnjacima. U narednih pedesetak godina selo se razvija i bogati sa naglašenom stočarskom proizvodnjom: čuvalo se preko 3000 ovaca i nekoliko stotina krupne stoke, a svaka je porodica imala po jednog ili više konja za obradu zemlje i kao prevozno sredstvo. Tako će 1953. godine Dragi Deo narasti na 50 kuća sa 404 stanovnika (čak osam članova po jednoj porodici) koji su, pored stočarstva gajili odlične sorte jabuka, krušaka i šljiva. Od šezdesetih godina i nadalje počinje intenzivno iseljavanje koje traje sve do danas, 2000. godine kada u ovom selu ima 27 "otvorenih" kuća sa 46 srpskih i 10 romskih žitelja.

U ovim još "živim" domovima je najčešće po jedan ili dvoje starih. Za poslednjih deset godina se nije rodilo ni jedno dete srpske nacionalnosti. Godine 1990. su živela četiri Roma i od tada do danas se rodilo šestoro njihove dece. Oni su gotovo jedina radna snaga u obradi ono malo njiva i livada, voćnjaka i u eksploataciji šuma. Na sve njih zajedno kao da je i Bog zaboravio: bez puta su, škole, zdravstvene ambulante, čak su i električni stubovi od drveta dotrajali, padaju i izazivaju česte prekide u snabdevanju električnom energijom. Devet kuća je potpuno zatvoreno (Živkovići - 3, Zdravkovići - 2, Marinkovići - 3, Stankovići - 1, Aranđelovići - 1). Nema čak ni prodavnice pa se za odlazak do Žitnog Potoka mora odvojiti čitav dan.

Danas, 2000. godine Dragovac kao posebno seosko naselje u brojnim aspektima ne postoji. Kao što je više puta isticano, sa Bojnikom čini jedno naselje. To može da bude jedna mesna, lokalna zajednica u granicama određenog prostora i sa posebnim karakteristikama u odnosu na istorijske, kulturne, privredne, demografske i druge osobenosti. Dragovac je kao posebna naseobna celina podignut na desnoj obali Kameničke reke a od Bojnika "odvojen" mostom na istoj reci koja se samo malo niže uliva u Pustu reku. Kao deo Bojnika to je jedino pustorečko "selo" gde se za poslednjih deset godina povećao broj stanovnika.

Po popisu iz 1991. godine Dragovac je imao 222 kuće sa 796 stanovnika. Za ovih deset godina broj stanovnika srpske nacionalnosti se i ovde smanjio zbog naglašene depopulacije, ali se zato konstantno i brzo povećava broj Roma u ovom naselju. Prema nepotpunoj evidenciji, danas na ovom prostoru ima 606 Srba i 207 Roma. Dobar deo ovog naselja čine brojne male "udžerice" sa još brojnijim romskim porodicama u kojima se najčešće čuje muzika: to ili neki od "duvačkih" sastava uvežbava i priprema se za neki od "nastupa" (svadbe, ispraćaji, takmičenja) ili se tu neko od Roma ženi (udaje) mada povod za svirku i igru može biti i dobar dnevni pazar nekog iz mnoštva preprodavaca različite "robe" sve do naftnih derivata. Roma bi ovde bilo još više, ali se imućniji (a ima ih sve više jer su dobri trgovci) sele na obod Bojnika gde zidaju mahom velike kuće.

Dragovac kao naselje, međutim, stagnira: neuređene i izrazito prljave ulice, nedostatak vode za piće (većina bunara je zagađena), nikakvog uređenog prostora za odmor i rekreaciju, malo prodavnica na pojedinim lokalitetima itd. I danas je ovde najveći broj kuća bez tekuće vode odnosno kupatila, ali je gotovo svako domaćinstvo uvelo telefon, ima dosta i mobilnih jer to je danas stvar više trenda i društvenog statusa nego stvarne potrebe, o kulturi i obrazovanju da i ne govorimo.

Selo je formirano početkom 20. veka od rodova Crnogoraca i Hercegovaca (1902.-1904.) i nešto kasnije Vranjanaca (iz Krive Feje) posle 1920. godine na jednoj dugoj kosi u pravcu istok-zapad, između Puste reke na jugu i Zlatske reke na severu. U to vreme ovaj prostor je bio pod starom hrastovom šumom - dubovima, tako se i zvao "Dubrava" pa je po njemu dobilo sadašnje ime. Ljudi su se vekovima naseljavali pored reka, naseljenici koji su dolazili u Pustu Reku početkom 20. veka nisu mogli da biraju, jednostavno su se naselili duž poljskog puta između Konjuvca i Bublice.Šumu su gotovo sve iskrčili, pretvorili je u oranice, voćnjake i livade na površini od 305 hektara koliko su u vreme naseljavanja dobili od tadašnje srpske vlasti. Dolaskom Vranjanaca povećao se broj i porodica i stanovnika pa i vredne radne snage pa je više decenija svako parče zemlje bilo obrađeno, a život bogatiji uprkos sitnim posedima i "svaštarske" poljoprivredne proizvodnje. Do šezdesetih godina 20. veka Dubrava je i dalje manje naselje ali će dostići broj od 157 stanovnika u 35 novosagrađenih kuća. Od tada je ovde migracija izrazita, naročito u poslednje dve decenije.

Selo je danas gotovo pusto uprkos povremenim boravcima, mahom preko leta, "vikendašima" i penzionisanim licima koji su u više slučajeva sagradili lepe kuće, uredili dvorišta, čak ima i novih zasada pojedinog voća. Danas, 2000. godine ovde žive pretežno stariji ljudi i sve je mnogo gore nego što je bilo: više zatvorenih, napuštenih kuća, retko obrađene njive, uređeni voćnjaci, još manje je onih koji čuvaju bilo kakvu stoku. Izuzetak je Vujačić Slobodan koji sa svojom suprugom i decom uspešno gaji 250 ovaca i nekoliko hektara šljiva uprkos opštoj nestašici vode i makadamskom putu.

Đace je više ravničarsko nego planinsko selo podignuto na obalama rečice Đak koja na ataru Mrveša dobija ime Mrveška reka (od sela Mrveš udaljeno je samo jedan kilometar, a od Bojnika nekoliko kilometara). Blizina Bojnika kao centra Puste Reke i plodna zemlja veoma su povoljno uticali na njegov rast i razvoj, posebno u poslednjih desetak godina. To je jedno od retkih sela gde je broj stanovnika značajno porastao: 1991. godine Đace je imalo 40 kuća sa 92 stanovnika, danas, 2000. godine ima 220 stanovnika u 57 domova. Za razliku od većine pustorečkih sela malo je porodica sa jednim članom (3) i dva člana (19), a mnogo više sa četiri i više članova (29). Ovde ima dosta mladih (78 do 30 godina starosti), još više je onih koji su u punoj radnoj snazi (104) pa se može reći da je najmlađe selo u Pustoj Reci. Treba istaći podatak da u Đacu živi porodica Radmile i Stojana Nikolića koja ima jedanaestoro dece (uskoro će i dvanaesto) koja je, s obzirom na relativno mali broj stanovnika sela dobrim delom uticala na njegovo "podmlađivanje" (najstarija ćerka Stojana i Radmile ima dvadesetak godina i nedavno se udala). Samo za ovu porodicu, a potrebno je i radi drugih, trebalo bi otvoriti novu školu sa prva četiri razreda, pogotovu što je ovde nikada nije bilo i što će potrebe za ovakvom obrazovno-vaspitnom institucijom biti sve veće. Selo se i pored naglašenog društvenog siromaštva razvija: izgrađeno je dosta novih kuća, podignuto više dobrih voćnjaka pokušava se i sa povrtarstvom, više od šezdeset domova je uvelo telefon. Najveći je problem, međutim, voda. Bunari su u sadašnjim uslovima društvenog i privrednog života prošlost pa je izgradnja vodovodne mreže i uvođenja tekuće vode prvi zadatak u svim planovima ovog sela. Bunar u crkvenom dvorištu sa neverovatnih sedamdeset metara dubine treba sačuvati kao relikviju i značajan segment materijalne kulture na ovim prostorima. Treba sačuvati i lokalitet stare crkve (o gradnji nove crkve takođe ima planova, a verovatno bi se našli i ljudi dobre volje kao donatori).

Ivanje je malo planinsko selo ali po mnogo čemu poznato i jedinstveno, počev od svoje istorije. O njemu ima više istorijskih zapisa i izvora iz srednjeg veka kada se ovde pored ostalog, topila gvozdena ruda. Smešteno pod samom Radan planinom, sa pašnjacima i bujnom šumom koja se proteže sve do Velikog Krša. Selo je sa svojim mahalama ("Ridarci", "Zlatanci", "Čukurusci", "Ćurčinci", "Makinci"…) gotovo utonulo u moru zelenila od voćnjaka i bašti. I atar mu je prostran, skoro hiljadu hektara, najvećim delom pod šumom, ali ima dosta pašnjaka, livada. Visoko u planini Radan izvire Ivanjska reka (dva izvora) i u tom delu teče kao duboki potok sa malom živopisnom klisurom da bi se odmah niže podelio u dva vodotoka: levi (sa više vode) ide u pravcu Magaša i čini Magašku reku, a desni u pravcu Ivanja i pravi Ivanjsku reku. Po ovom prirodnom fenomenu to mesto je dobilo ime Delivode. Preci današnjih stanovnika doseljeni su u periodu 1880. - 1885. godine iz Crne Trave zatekavši ovo, tada arnautsko naselje "pusto i popaljeno". Od dvadesetak porodica postepeno je izrastalo naselje sa stotinak kuća (1953. godine ima 99 kuća sa 547 stanovnika). Tada i nešto kasnije Ivanje je bogato "i rodom i porodom". Između dva svetska rata je izrazito stočarsko mesto sa oko 3000 ovaca, 2000 koza i 500 grla krupne stoke. Razvijeno je voćarstvo, ali se gaji i kukuruz, pšenica.

 Kacabać

To je relativno novo srpsko i Pustorečko selo, formirano pre nešto više od stotinu godina, tačnije 1888. godine od doseljenika iz Srema i Banata. Kasnije će ovde dolaziti i porodice iz drugih krajeva. Kao što je poznato, lokaciju sela je odredila tadašnja srpska vlast, jedan prazan prostor u to vreme, na severnom obodu Pustorečke kotline između atara Kacabaća, Ćukovca i Gornjeg Brijanja. Doseljenici su dobili i zemlju na površini od 700 hektara i s obzirom da je ista vrlo plodna to je bilo dovoljno i za veći broj porodica od onih koje su se doselile. Svaka od njih dobila je po pet hektara za ratarske kulture i pola hektara za vinograde u dvema velikim celinama: "Lugovi" kao izuzetno plodna zemlja prema Pustoj reci i "Batince", nešto slabijeg kvaliteta, prema Ćukovačkom potoku. Kosančić je sa mnogo početničkih muka za nekoliko godina urbanizovano građen na lokalitetu starog naselja koje je po brojnim ostacima sigurno postojalo, ovde opstajalo u srednjem veku i nešto kasnije, najverovatnije pod imenom Batinci (o tome postoje i pisani izvori) i u jednom kratkom periodu nestalo "kada se raselilo zbog kuge". Projektom su predviđene i realizovane široke ulice (oko 20 metara) koje su se sekle pod pravim uglom sa kolovozima i trotoarima. Naselje se brzo razvijalo na području ratarstva i stočarstva sa razvojem zanatstva i osnovne "infrastrukture". U ovom selu je među prvima otvorena osnovna četvororazredna škola (1892.) koja će vremenom prerasti u osmorazrednu. U nekim vremenskim periodima Kosančić je bio i opštinsko mesto sa razvijenim društveno-političkim životom, naročito između dva svetska rata. Treba istaći podatak da je 1925. godine u "političkoj borbi" ubijen Milan Lazarević iz Ćukovca, u to vreme predsednika opštine u Kosančiću. Ubijen je iz zasede, a onda se ubicama trag izgubio - nisu nikada otkriveni. Već tada ovo naselje ima preko stotinu domova sa skoro sedam stotina stanovnika i jedno je od najnaprednijih i najbogatijih sela. I posle Drugog svetskog rata beleži značajan rast i razvoj: 1961. godine ima 188 kuća sa 674 stanovnika, razvijeno ratarstvo, voćarstvo i stočarstvo, zdravstvenu stanicu sa više lekara, osmogodišnju osnovnu školu sa uređenim dvorištem i zelenim površinama, itd...

Već kasnije, sedamdesetih godina, i ovde će se "dešavati" migracija ali neznatna pa je selo sačuvalo u gotovo svim aspektima i ljude i stečeno privredno bogatstvo. Ove, 2000. godine Kosančić ima mnogo više izgrađenih stambenih objekata (195), broj stanovnika se ustalio na nešto preko 400, iako ima dosta starijih preko 60 godina (192) ali i mladih (125) i još radno sposobnih (70). Istina, stopa nataliteta je dosta niska (tri deteta se u proseku rodi godišnje) ali je sve češće vraćanje mladih i njihovo zapošljavanje, najpre u živinarskoj firmi "Elan", a onda i u oblasti "male privrede". Ovde je i obrazovna struktura stanovništva daleko iznad pustorečkog proseka - sa višom i visokom školom je 28. Kao i u drugim većim naseljima, i ovde živi veliki broj penzionisanih lica koja uspešno privređuju obrađujući svoja manje ili više napuštena imanja, sve je više onih koji se specijaliziraju za neku od privredne delatnosti: živinarstvo, voćarstvo, pčelarstvo. Podignut je i lepo organizovan dečji vrtić, čak desetak prodajnih objekata, u "jeku" je telefonizacija pa već danas Kosančić izrasta u značajan privredni, obrazovni i zdravstveni centar Puste Reke.

Dugo je Orane bilo centar južnog dela Pustorečke kotline okruženo selima: Mijajlica, Majkovac, Ivanje, Vujanovo, Slišane i Lozane. Podignuto je na više brežuljaka sa više izvora i potoka od kojih je najjači Oranski koji pošto primi Borički potok dobija naziv Oranska reka. Treba naglasiti da je to jedna od retkih planinskih tekućica koja ne presušuje i preko leta. Bogatstvo izvora i potoka na celom oranskom ataru (908 hektara) pogodovalo je razvoju ratarstva, posebno voćarstva ali i obezbeđivanju tekuće vode preko individualnih ili grupnih kaptaža. Naselje datira još iz srednjeg veka, pominje ga u svojoj knjizi dužnika dubrovački trgovac Mihajlo Lukarević pod imenom Orah (XV vek). Pominje se i u turskom popisu iz 1516. godine sa podatkom da je tada bilo 26 kuća, a mnogo kasnije, 1879. godine Mita Rakić će u svojoj knjizi "Iz Nove Srbije" zapisati da je tada bilo "pusto i popaljeno" ali već naseljeno sa petnaestak srpskih porodica sa stotinu žitelja mahom pridošlih sa Vlasine i iz Krive Reke. Do kraja XIX i početkom XX veka Orane će se brže razvijati u odnosu na okolna naselja. I zbog bogate prirodne sredine ali i sve naglašenije uloge centra ovog dela Puste Reke. Krajem XIX veka i u prvoj polovini XX veka ovo naselje će zajedno sa Slišanom imati izuzetno naglašen razvoj u svim oblastima društvenog, privrednog i kulturnog života: među prvima će se ovde izgraditi veliki broj "zidanih" kuća, otvoriti zanatske radnje, osnovana četvororazredna (1897) a zatim osmorazredna škola (1952.), uvesti "struja" itd. Već 1953. godine broj kuća se udesetostručuje, a broj stanovnika povećao za osam puta (746). Pored ratarstva i voćarstva u ovom selu se razvija ekstenzivno stočarstvo pa i pčelarstvo.

Kao i Slišane, i druga planinska sela, Orane se počinje da "gasi" sedamdesetih godina. Iseljavanje, pre svega radnog stanovništva traje već četiri decenije tako da će 1991. godine imati samo 200 stanovnika, a ove 2000. godine taj se broj sveo na 179. Demografski pokazatelji su više nego mučni: potpuno je "zatvoreno" 30 kuća, a čak i 78 "otvorenih" je po jedan ili dvoje starijih sa preko šezdeset pa i sedamdeset godina. za poslednjih deset godina se ovde, u ovom negdašnjem centru nije rodilo nijedno dete, čak je i negdašnja škola koja je imala i po pet stotina učenika zatvorena 1994. godine, a tri učenika starijih razreda osnovne škole iz ovog sela putuju u Bojnik. Iako je starijih i bolesnih sve više, lekar ovde dolazi retko (trebalo bi dva puta nedeljno, ali je stvarno mnogo ređe). Nije mnogo od pomoći što je Orane sa Bojnikom 1999. godine povezano kraćom asfaltnom saobraćajnicom preko Savinca, što ima nešto više "vikendaša" povratnika koji počinju da obrađuju zapuštenu zemlju, što se nagoveštava i konačna telefonizacija.

Ovo planinsko selo (kao i druga slična naselja) čeka sa svojim velikim prirodnim bogatstvom neku ozbiljniju društvenu reformu u kojoj će poljoprivreda biti primarna grana. Dotle?

I ranije je zapaženo da je Plavce jedno od retkih Pustorečkih sela gde su migraciona kretanja bila skoro nezapažena. U poslednjoj deceniji 20. veka gotovo da iseljavanja nije ni bilo. Tako je 1991. godine (prema popisu) Plavce imalo 121 kuću sa 379 stanovnika. Danas, 2000. godine u ovom selu ima 144 kuća sa 385 stanovnika od čega je 24 Roma. To je i jedino potplaninsko selo u Pustoj Reci gde se ovih godina povećao i broj kuća (23) i broj stanovnika (6). To, naravno treba zabeležiti i posebno istaći.

Sa postojećim imenom pominje se i u srednjovekovnoj državi Srbiji jednom kao "Plavce" drugi put kao "Plavice", a 1879. godine je imalo 10 srpskih kuća sa 62 stanovnika. Oni su se doselili te godine iz Crne Trave, nešto kasnije još desetak porodica iz Kalne, Mačkatice i nekih drugih mesta. Zemlje je bilo dosta (735 hektara) pa se s godinama razvijalo ratarstvo (čak 510 hektara oranica) sa dominacijom dve kulture: pšenice i kukuruza. Podignuti su i voćnjaci, vinogradi ali na daleko manjim površinama. Možda je zato ostalo godinama kao siromašno sa malo novoizgrađenih kuća i bez ikakvog društvenog standarda. Tek pre nekoliko godina do sela je asfaltiran put i izgrađena nova školska zgrada, rekonstruisana niskonaponska električna mreža, krenulo sa telefonizacijom. Tekuće pijaće vode, međutim nema i to je za sve meštane veliki problem pa se u planovima za dalju društvenu aktivnost kao najvažnije "zacrtava" izgradnja vodovodne mreže i dovođenje vode, otvaranje zdravstvene ambulante i asfaltiranje "glavne" ulice.

Na kraju, kao i na početku, treba zabeležiti da je u ovom selu "zatvoreno" "samo" sedam kuća, a da je broj "vikendica" simboličan; nema ko da se vraća jer se skoro niko nije ni selio.

Selo je izrazito zbijenog tipa, a njegove kuće su gotovo u nizu raspoređene s jedne i druge strane asfaltirane saobraćajnice: Lebane-Orane, ali i uz makadamske puteve prema susednim selima. Na početku sela idući od Lebana je crkva sa velikim dvorištem punim zelenila i stoletnog drveća. U centru škola, a gore, prema Oranu pre petnaestak godina izgrađeni veliki "električni" mlin i restoran pod nazivom "Dionis". To su, za sada, jedini "privredni objekti" u ovom velikom naselju. Prekopčelica kao naselje ima bogatu prošlost koja se po nekim ostacima materijalne kulture može vremenski locirati još u ranocivilizacijskom periodu. Nedaleko od sela je poznati Caričin Grad, a u ovom širem prostoru ima još mnogo neistraženih lokaliteta vezanih za ovaj period. Pominje se u dva turska popisa iz 16. veka sa zanimljivim podacima. Mita Rakić u svojoj knjizi "Iz Nove Srbije" zapisuje da je ovo selo 1879. godine, dakle odmah po oslobađanju od Turaka, imalo 29 kuća sa 203 stanovnika, od čega je Arnauta bilo 35. To je jedino srpsko selo u Pustoj Reci u kome su ostali Arnauti jer su oni, kao što je poznato, iz svih krajeva izbegli zajedno sa turskom vojskom. Treba zabeležiti da je crkva u Prekopčelici sazidana 1873. godine na temelju jedne još starije pravoslavne svetinje dakle, još u vreme pod Turcima odnosno Arnautima i to kao prizemna građevina. Njen je krov bio od kamenih ploča sve do 1911. godine kada je zamenjen novim. Tada je postavljen i današnji ikonostas. Pored same crkve nalaze se grobovi sveštenika Petra Cvetkovića i njegovog sina Haralampija koje su Bugari zaklali 1915. godine. U Prekopčelici ima relativno dosta rodova starosedelaca ali i onih koji su se doseljavali iz Crne Trave i drugih mesta. Ovo naselje je brzo napredovalo i u broju novosagrađenih kuća i u bogatstvu iako njegov atar nije bio veliki (993 hektara), a zemlja relativno neplodna za obradu (mahom ilovača).

Pored ratarstva razvilo se stočarstvo, a posle Drugog svetskog rata se pokušavalo sa mini farmama i gajenjem suncokreta na većim površinama. Već šezdesetih godina to je jedno od većih i bogatijih sela (1953. godine ima 161 kuću sa 949 stanovnika). Tada počinje gradnja višespratnica, najčešće od meštana koji su radili u većim gradovima ili u inostranstvu. Poslednjih decenija beleži jedan paradoks: sve je većih "zidanica" a sve manje ljudi: 1991. godine ima 159 kuća ali gotovo za polovinu manje stanovnika - 615. U poslednjih deset godina ovde je zaustavljena migracija tako da je broj stanovnika ostao gotovo isti (575). U selu, kao retko gde u Pustoj Reci ima dosta mladih (147), za poslednjih deset godina rodilo se čak 86 dece, ovde osnovna četvororazredna škola ima 40 učenika. Uostalom, Prekopčelica je više od stotinu godina za svoje okruženje bila obrazovno-kulturni centar. Ovde je među prvima u Jablanici i Pustoj Reci otvorena osnovna škola (1892.).

Sve u svemu, Prekopčelica je selo koje živi punim životom. Pored škole ima zdravstvenu ambulanta sa lekarima koji dolaze više puta sedmično, niskonaponska električna mreža je rekonstruisana (1997.) ima pet dobro snabdevenih prodavnica itd. Najveći problem ovog sela su nerešeno vodosnabdevanje (najčešće se koristi bunarska voda) i izuzetno siromašan kulturni život, pre svega mladih. U tom smislu postoje konkretni zadaci i planovi na nivou sela i Skupštine opštine Lebane kojoj ovo selo pripada. Ovde sa izvesnom dozom humora kažu da postoji i problem velikog broja momaka (29) u odnosu na broj devojaka (11). Posebna je briga njihovo zapošljavanje u oblasti poljoprivrede imajući u vidu činjenicu da većina mladih ovde, na selu ne vidi svoju perspektivu zbog ukupnog društvenog tretmana ove privredne grane i sela u celini.

Pridvorica je danas predgrađe Bojnika na putu za Leskovac. Zbijeno ravničarsko selo sa šest mahala: "Šumanska", "Đačka", "Panjevačka", "Murdžina", "Prekorečka" i "Hrvati". Na njenoj zapadnoj periferiji teče reka Đak koja se nešto niže uliva u Pustu reku. Pripada grupi starih srpskih naselja sa rodovima starosedelaca. Potiče još iz srednjevekovne srpske države. Dubrovački trgovac Mihajlo Lukarević zabeležio je u svojoj knjizi dužnika Radeta i Batota iz ovog sela (7/77). Pominje ga i Fon Han 1858. godine kada je imalo 18 srpskih i tri arnautske kuće. Mita Rakić takođe beleži da je 1879. godine imalo "jednu malu crkvicu, do pola srušenu" (34/42). Današnja crkva, jedna od najlepših u Pustoj Reci, podignuta je 1899. godine i prošle godine je slavila svoju jubilarnu stogodišnjicu. U ovoj crkvi je bio paroh i Vasa Popović, poznati demokratski prvak kojeg su u izbornoj borbi ubile dve najmljene ubice 19. juna 1932. godine kada je čezom prelazio preko mosta na reci Đak na putu do pridvoričke crkve. (17/72)

Atar sela od 774 hektara ima plodnu zemlju na kojoj dominiraju oranice i gajenje povrtarskih kultura. Stočarstvo je zanemareno i ono bi trebalo da bude nosilac privrednog razvoja sela i kraja u celini. Pridvorica je (zajedno sa Bojnikom) retko naselje u kojem nije bilo iseljavanja. Godine 1953. imalo je 145 domova sa 910 stanovnika. U narednih nekoliko decenija broj domova će se stalno povećavati (do 257), a broj stanovnika ostati u granicama 940 do 982. Danas, 2000. godine selo ima 223 doma sa 917 stanovnika od čega je 45 Roma. Starosna struktura stanovničtva je zadovoljavajuća, ima dosta mladih a za poslednjih deset godina se rodilo 129 srpske i 6 romske dece. Društveni standard građana je sve bolji: ima svoju školu, dečji vrtić, preko 80% domaćinstva je dobilo telefonske priključke, četiri prodavnice mešovitom robom, desetak zanatskih radnji itd. Od važnije infrastrukture jedino nedostaju vodovod i kanalizacija ali se i to, izgledno, treba da reši u najskorije vreme.

Ni manjeg, ni lepšeg sela. Posebno je lepa zelena dolina istoimene reke, stasale šume i bregovi između kojih se skriva po koja kuća okružena voćnjacima, najviše jabukama. Sela, u stvari i nema više, ostalo je još desetak kuća sa po jednim ili dva već posustala čoveka. Samo jedna kuća ima tri člana verovatno privremeno.

Njih troje od ukupno 25 stanovnika žive da bi se borili i opstajali jer osim silne želje da se "kuća ne zatvori i zemlja ne zapusti" ničega drugog i nema. Ima, doduše, asfaltnog puta od pre pet-šest godina izgrađenog i to im mnogo znači: lakše i brže dođe lekar ili hitna pomoć, pečurke se bolje prodaju, i voće i drva ... Ali dece nema. Nijedno se nije rodilo za poslednjih dvadeset godina. Zemlje ima dosta, preko trista hektara, pod oranicama i voćnjacima stotinu hektara. Sve je to manje ili više zapušteno. Pitoma dolina bi se mogla pretvoriti u veliki raskošni voćnjak sa kruškama i jabukama kakvih je ovde bilo za priču, livada i pašnjaka dovoljno za više hiljada grla sitne i krupne stoke koja je takođe nekada čuvana u velikom broju. Nekada!

I ovde su došli sa Vlasine posle Srpsko-turskog rata 1878., čeljadi i kuća sa svakom godinom više, tako da je 1953 (prema popisu) ovde živelo 188 ljudi u tridesetak kuća (šest članova po porodici, u proseku - a danas 1,5?). U selu danas ima otvorene kuće samo pet rodova: Milovanovići, Radenkovići, Filipovići i Stojkovići po 3 i Bogdanovići 2 i trebalo bi sve učiniti da selo potpuno ne opusti, a hoće jer mladih nema, i ne vraćaju se.

Manje, pretežno planinsko selo podignuto na brežuljcima koji čine podnožje Radan planine. Zbijenog je tipa i potokom prirodno podeljeno na dve mahale: "Selarsku" i "Ridarsku". U sredini sela, na samom potoku - česma čiju vodu u toku leta pije skoro pola sela. Vode nema dovoljno i pored dva "vodovoda" čiju su gradnju organizovali sami meštani. To je jedno od retkih sela u ovom delu Puste Reke koje je i danas bez puta. U stvari, besputan je samo jedan kilometar od sela. Ni selo, ni nadležni u opštini nikako da prikupe to malo para za njegovo asfaltiranje. Petnaestak rodova ovog sela došlo je ovde odmah posle Srpsko-turskog rata 1878. godine uglavnom iz Strazimirovaca, Klisure i Pčinje. Mita Rakić u svojoj knjizi "Iz Nove Srbije" beleži da je ovo naselje 1879. bilo jedno od većih sa 12 srpskih kuća i čak 115 stanovnika, što znači da su tako brojne porodice ovde počele novi život "bez igde ičega" (većina arnautskih kuća bilo je spaljeno a letina uništena). Iako je već tada bilo dosta i obradive zemlje (od 540 hektara ukupne površine) selo tokom narednih decenija nije mnogo napredovalo. Ipak, stočarenje je bivalo sve unosnije, gotovo osnovna privredna grana: svaka porodica je gajila po više desetina ovaca ali i krupne stoke, posebno konje (za obradu zemlje i "prevoz"). Od prvih dvadesetak kuća selo će konstantno napredovati u "porodu" i bogatstvu (uprkos ratovima) tako da će 1953. godine dostići maksimum: 491 žitelj u 85 kuća. Narednih decenija kreće i traje još jedna seoba - prema gradu, izvesno vreme će još biti gradnje novih domova (1971. god - 95), ali sve manje ljudi tako da će 1991. godine već biti zatvoreno 9 kuća a broj žitelja sveden na 183.

Danas, 2000. godine "stanje" je još teže. U selu ima 126 uglavnom starih i iznemoglih ljudi koji u sedamdesetak "otvorenih" domova žive uglavnom samačkim životom.

Bez puta, bez dovoljno ljudi, bez telefona, čak nema ni prodavnice. Jedino što se jedan broj penzionisanih ljudi vraća selu, sve duže ostaje, naročito u toku leta kako bi se obradom po koje njive i čuvanjem jedne krave prehranili i opstali u ovom opštem siromaštvu.

Nalazi se nedaleko od Bojnika kada se krene prema Radan planini putem koji je pre dve godine asfaltiran i tako posle toliko decenija dobilo nešto od društvenog standarda. Ove godine (2000.) je, doduše, uvedena i telefonska mreža sa 8 telefona i to je ona "prava" veza sa "svetom" ovo malo ljudi što ih je ostalo. A ostalo ih je svega 37 od čega 21 starih, preko 60 godina u domaćinstvima koja najčešće imaju jednog ili dva člana. Biće ih, izgleda, još manje jer se za poslednjih deset godina nije rodilo ni jedno dete (ima dva momka i jedna devojka ali su oni tu "privremeno", bože sačuvaj da svoju budućnost vezuju za ovaj ispražnjeni prostor ?!?).

Pre četrdeset i više godina, iako malo ovo selo je živelo punim životom. U tridesetak kuća više od 150 stanovnika, tačnije 158 (po popisu iz 1953. godine). Zemlje je ovde bilo malo (250 hektara, veći deo pod šumom) sa malo izvora, bez reke pa i većeg potoka. Livade i pašnjaci su podsticali stočarenje, negovano je i voćarstvo. Migracije radnog stanovništva šezdesetih godina i kasnije su učinile svoje. Ostaje da se vidi da li će blizina Bojnika ko centra Puste Reke biti podsticaj za neko investiranje u savremeniju poljoprivrednu proizvodnju i eventualni povratak jednog broja mlađih ljudi. Za sada, gotovo je jedino uspešan poljoprivrednik Miloš Malović koji sa svojim sinom Milunom i ćerkom Miljom uzorno obrađuje svoju zemlju. Ima voćnjak površine jednog hektara, proizvodi stočnu hranu i čuva dvadeset junadi, nekoliko krava i bikova ali se žali kako je sve što radi veliki rizik jer "o poljoprivredniku niko praktično ne brine, država sve više uzima, a sve manje daje"

Nalazi se u neposrednoj blizini znamenitog Caričinog Grada u koritu Caričine reke i na padinama iznad nje. To je ranovizantijsko naselje ne samo po lokalitetu "Gradište" koji se nalazi odmah iznad nje. Nešto niže, na sastavu Svinjaričke reke i Lalinovačkog potoka gde se njegove strme strane (severna i severozapadna) završavaju platoom, leže još dobro očuvani ostaci velikog antičkog grada - Justinijana Prima. Ovo selo se pominje i u dva turska popisa iz 16. veka, a u novijoj istoriji Mita Rakić ("Iz Nove Srbije") 1879. godine beleži da ima "osam srpskih kuća i 55 stanovnika". Ovih osam porodica se doseljavaju iz Krive Reke, nešto kasnije iz Kosovske Kamenice i drugih mesta tako da će za dvadesetak godina, što se rodova tiče biti potpuno oformljeno sa preko pedeset kuća. Atar sela je bio malen i dobrim delom pod šumom i pašnjacima tako da će se pridošlice uglavnom baviti stočarstvom. Posle Drugog svetskog rata svako domaćinstvo je čuvalo dosta sitne i krupne stoke, a neka od njih su jedno vreme (šezdesetih i sedamdesetih godina) organizovala i "mini farme" sa stočarskom proizvodnjom za "tržište". Pored stočarstva, neguje se i voćarstvo, ali i pčelarenje i to će uticati da se poveća broj novoizgrađenih kuća i stanovnika. Godine 1953. Svinjarica ima 99 kuća i 548 stanovnika, više vodenica na Svinjaričkoj reci i još po nešto od društvenog standarda. I u ovom selu u narednom periodu traje intenzivno iseljavanje pa je 1991. godine broj stanovnika više nego prepolovljen (232).

U poslednjoj deceniji 20. veka selo je gotovo opustelo. Skoro polovina domova je zatvoreno. U selu živi 131 stanovnik, i to su većinom izrazito stariji ljudi. Stariji su ovde i oni koji su se delom vratili iz grada (12 kuća) ali znače dosta u pokušajima da se selo sačuva od potpunog propadanja i nestajanja. Najgore je to što nema dece (samo jedno se rodi u godinu dana) pa je i škola zatvorena. Nema ni vode tekuće, a bunarska je u higijenskom smislu problematična. A ko će je iz tih bunara vaditi kod posustalih staračkih ruku?

Pripada opštini Lebane i jedno je od najmanjih sela u Pustoj Reci. Danas, 2000. godine ima 30 nastanjenih kuća sa 70 stanovnika, gotovo dva člana po domaćinstvu (sa 3 i više članova ima samo 7 kuća). Nalazi se na levoj obali Caričinog potoka, najvećim delom na samom ulazu u malu klisuru. I atar sela je jedan od najmanjih, svega 266 hektara od čega nema ni trećine obradive površine. I to što se obrađuje svodi se na mali broj njivica koji se nalaze s leve strane Caričinog potoka (ovde ima i voćnjaka). Njegova desna strana je kamenita i tu se nalaze utrine obrasle travom gde je jedan dobar deo pošumljen belim borom i to je gotovo sve što je ovde "izgrađeno" u poslednjih šezdesetak godina.

Pripada grupi starijih naselja iz ranog vizantijskog perioda sa po kojim ostatkom materijalne kulture dok je vreme pod Turcima manje više nepoznanica. Naseljeno je stanovnicima koji su se posle 1878. godine dolazili iz Krive Feje i iz okoline Vranja. Tako se postepeno formiralo naselje sa tri mahale: "Gopinska", "Marinovska" i "Donja mahala" - s obe strane pomenutog potoka koji odmah ispod sela dobija ime Kamenička reka. Kao i druga potplaninska sela, pedesetih godina 20. veka ima mnogo više kuća (50) sa skoro tri stotine stanovnika da bi nešto kasnije počele migracije koje će trajati više decenija. Iseljavanje je uzrokovano i težinom uslova u kojima se život odvijao sa tendencijama sve većeg pogoršanja: besputno je, bez škole, ambulante, sa jednom sirotinjskom prodavnicom. Nema ni tekuće vode, telefona, a ako bi svega toga bilo ... No, o tome u nekom drugom zapisu.

Malo ali prekrasno planinsko selo. "Leži" na nekoliko brežuljaka koji se sa severa strmo spuštaju prema Pustoj Reci pa je strm i ove godine asfaltiran put do sela, dok mu je istočna strana blaga i valovita sa starim i novim voćnjacima ali i debelim hrastovima. U gornjem delu sela visoko i široko se uzdigao jedan od najstarijih hrastova - lužnjaka ne samo u Pustoj Reci. Banković Radosav, star 83 godine (došao sa kosidbe toga dana, 12. maja 2000.) priča: "Kazivao mi je moj deda da je i u njegovo vreme ovaj hrast bio isti - ogroman i gorostasan, krenuo pre više stotina godina u jedanaest izdanaka i teško da ga troje mogu obujmiti". Slavnik je staro srpsko selo "zapisano" još u 16 veku, pod Turcima. Prvi širi pisani trag o ovom selu ostavio je Mita Rakić u svojoj knjizi "Iz Nove Srbije" 1879. godine kada beleži da je ovde bilo 13 srpskih kuća sa 92 stanovnika (sedmoro po domaćinstvu), doseljenih sa Vlasine. Od tada pa se sve do šezdesetih godina 20. veka ovo selo raste i u demografskom i u ekonomskom smislu pa će 1953. godine imati 74 doma sa 410 stanovnika. Iako je atar sela relativno malen (379 hektara) pod oranicama je bilo više od 200 hektara sa brojnim voćnjacima pa i vinogradima. Do pre desetak godina se nekako i istrajavalo, bilo je i bogatijih porodica, naprednijih poljoprivrednika. Poslednjih godina je sve više posustalih i ostarelih (63). U pedeset "otvorenih" kuća živi samo 105 Srba i 45 Roma (kod Srba najčešće sa jednim ili dva člana). Selo ima školu sa 7 učenika, ali je bez ambulante, telefona (jedino učitelj Duško Nenadović koji je ovde, u Pustoj Reci proveo celi svoj radni vek, ima "mobilni" pa je to prava veza celog sela sa "svetom").

Kuće se sve više zatvaraju (Ignjatovići, Zlatkovići, Stamenkovići i dr.) uprkos ekonomskom bogatstvu što ga ovaj prostor pruža, posebno u svojoj čistoti i lepoti i velikim mogućnostima da se ovde proizvodi izuzetno zdrava hrana (voćarstvo, stočarstvo). Ali o tome u nekom drugom zapisu.

Visoko, ispod same Petrove gore naselje je podignuto sa brojnim mahalama razasutim po bregovima i padinama. Mahale su dobile imena po rodovima iz "starog zavičaja": "Gadžina", "Beščije", "Merkari", "Prestojčevačka", "Stevaničevci", "Dojčinovci", "Dobropoljci", "Vlasinci", "Šumarci" i "Petrovčani". Prvi put se pominje u knjizi Stevana Lukarevića kao "Slišana in Podgori", a zatim Mita Rakić 1879. godine beleži: "Sa svetog Petra spustismo se u selo Slišane, koje je bilo i veliko i lepo i bogato selo Arnautsko, ali je sada pusto i popaljeno. Imalo je i zidanu džamiju u kojoj je za vreme rata bila bolnica, a u selu sedeo načelnik saniteta timočkog kraja ". Tridesetak porodica doselilo se ovde već 1879. godine sa područja Vlasine, Dobrog Polja a kasnije i iz Crne Gore. Život je krenuo u znaku izgradnje kuća, obnavljanja polja i livada, krčenja šuma za nove oranice. Za nekoliko godina naselje će se brže razvijati u odnosu na ona iz okruženja pa je već 1892. godine podignuta nova zgrada osnovne škole (prvi učitelj je bio Stanko Ivanović koji je ovde radio dve godine) kada su otvorene i ostale škole u Prekopčelici, Bojniku, Žitnom Potoku i G. Konjuvcu. Slišane se razvija i kao mali privredni centar. Između dva svetska rata se ovde otvara veći broj zanatskih radnji: trgovinsko-bakalske, kolarske, stočarske, obućarske, krojačko-abadžijske itd. Čedomir Janković je otvorio prvu kafanu u kojoj se moglo obedovati i prenoćiti, a Mile Stojanović gradi "motorni mlin" koji je počeo sa radom 1935. godine. Zanimljivo je da je u Slišanu u sledeće dve godine izgrađen seoski vodovod sa zdravom pijaćom vodom kao retko koje selo ne samo u Pustoj Reci i Jablanici. Kao privredni i kulturni centar postepeno izrasta u političko središte toga kraja. Već 1884. godine tadašnja opštinska vlast u Ivanju preseljena je u Slišane jer je bilo razvijenije u brojnim aspektima, pa će ovo selo biti sedište jedne od opština tadašnjeg Jablaničkog sreza sve do 1929. godine. Odmah posle Drugog svetskog rata Slišane ponovo postaje sedište opštine sve do 1955. godine. U to vreme će biti najveće naselje u Pustoj Reci (i Jablanici) jer je po prvom popisu 1948. godine imalo 294 porodice sa 2505 stanovnika (jedna, dakle varošica pod planinom, za to vreme "veliko i značajno mesto").

Slišane će, s obzirom na dostignuti razvoj i društveni status, u narednih četrdesetak godina doživeti pravi sunovrat. Rapidno će se smanjiti broj stanovnika pa će od 2505 u 1948. godine pasti na 409 u 1991. ali se ni tada neće zaustaviti. Godine 1995. ostalo je 113 "otvorenih" kuća sa 280 stanovnika, a ove 2000. godine taj broj je gotovo prepolovljen. Sada u Slišanu žive stari: i oni koji su tu ostali, i oni koji su se zbog penzionisanja ili nezaposlenosti vratili na svoja stara ognjišta da što-šta obnove i otrgnu od rušenja i propadanja. To je dobro. Bilo bi, međutim mnogo bolje da se vraćaju mlađi. Istina, ovde ima tridesetak mladih ali su oni ovde "za privremeno" dok ne nađu (a traže) neki, kakav-takav posao u gradu.

Posle 116 godina rada 1994. godine ukinuta je osnovna škola, i negdašnja zdravstvena stanica, i asfaltni put propada, gotovo sve je u znaku nestajanja. Jedino u šta treba verovati to je da ostaje ovo bogatstvo zelenog prostora koji nudi proizvodnju zdrave hrane, danas toliko tražene na svetskom tržištu, nudi više od stotinu radnih mesta u jednom savremenom stočarenju i jedan mnogo bogatiji i srećniji život što ga imaju mladi poreklom iz ovog naselja tamo negde po svetu.

A ima ih mnogo: u Leskovcu 65 porodice, u Beogradu 60 porodica, u Nišu 38, u Lebanu 18 itd.

Naseljeno je pod samom planinom Pasjačom (dvadesetak porodica) koje su došle sa Vlasine između 1880. i 1885. godine. Zbijenog je tipa u srednjem delu dok su na obodu kuće manje ili više razbacane od brežuljaka do brežuljaka. Atar sela ima oko 700 hektara zemlje od čega je najviše oranica (350 hektara), livada i šuma. Gotovo polovina obradive zemlje je zapuštena, posebno oranice i vinogradi. Odlični uslovi za razvoj voćarstva ni izdaleka nisu iskorišćeni sve do samoniklih divljih krušaka koje se mogu koristiti (i prerađivati) kao izrazito zdrava hrana. Još pre dvadesetak godina je sa Dubovom povezano uskom trakom asfaltnog puta koji je dosta dobro sačuvan. Selo ima jedan potok i jednu česmu koja je kao i njegovi retki žitelji potpuno oronula i zaboravljena.

Staro Momčilovo je 1961. godine, dakle u "zenitu" svog uspona, imalo 134 kuća sa 660 stanovnika. Za ovih četrdesetak godina više je nego prepolovljeno. Danas, 2000. godine ima 90 "otvorenih" kuća mahom sa po jednim ili dva živa člana porodice (64) i svega 224 stanovnika (12 Roma) od kojih su čak 162 preko pedeset godina. Neverovatno je da se u ovom selu za poslednjih deset godina nije rodilo nijedno dete (romske 3), škola je odavno zatvorena (1988.), nema čak ni prodavnice pa se za najmanju "sitnicu" mora ići do Dubova. Trenutno iz sela u Dubovo odlazi i tamo uči, od I do IV razreda samo tri učenika (deca "povratnika" ) i sve su troje više nego dobri đaci. Iz ovog sela ima nekoliko "gastarbajtera", ali svi oni grade kuće "tamo negde" po gradovima, a i brojni uspešni ljudi rodom odavde sve ređe dolaze, još manje je onih koji bi da se vrate i počnu novi život na ovim prostorima, ne samo iz nostalgičnih razloga.

Jedno od najmanjih sela u Pustoj Reci. Danas, 2000. godine ima samo 17 "otvorenih" kuća od kojih su čak 13 sa jednim ili dvoje u domaćinstvu, sa tri člana tri i sa četiri člana jedno domaćinstvo. Sve u svemu 35 stanovnika od kojih čak 22 preko šezdeset godina, više nego sumorna slika naše društvene svakidašnjice. A ne tako davno je i u ovom selu bilo i mnogo više porodica (kuća), još više njihovog brojnog članstva (katkad po desetoro pa i više). Tako je 1953. godine selo imalo 21 kuću ali 151 stanovnika (više od sedmoro po domaćinstvu). Nalazi se, inače, ispod Mrljačkog visa skutkano na jednoj blagoj padini u obliku trougla što ga opasuju hrastove i borove šume. Između ovog sela i Ševiša teče Staroselska reka koja preko leta presuši, ali gore prema Starom Đurđevcu ima više izvora koji su kaptirani tako da većina domaćinstva ima zdravu pijaću vodu.

Vode ima, ali puta nema. To što ima najmanje liči na put, prohodan samo za traktore pa iako je u pitanju dva tri kilometra već decenijama čeka na asfaltiranje. Mahom plodna zemlja i kad je bila obrađivana sa dobrom letinom nije mnogo značila i doprinosila poboljšanju standarda stanovnika. Danas je obrada u ovakvim uslovima i sa ovakvom radnom snagom gotovo bezpredmetna i ona se svodi na po koju njivicu, negovanje voćnjaka i čuvanje kravice, sve češće kozice. Ništa od društvenog standarda, a i za koga bi, pa sve čeka, ako dočeka, neka bolja vremena.

Selo je razasuto po obroncima planine Radan, grupisano u tri mahale koje se često vode i kao posebna naselja: Donji, Srednji i Gornji Statovac. Očigledno je da su to i tri međusobno potpuno odvojene naseobine i u prostornom i u komunikacijskom smislu, a izrazito brdovito zemljište sa dubokim potocima i strminama čini ih međusobno teško spojivim. Sve tri mahale su formirane kao posebne celine, Donji i Srednji Statovac doseljavanjem porodica iz Crne Gore i sa Vlasine posle Srpsko-turskog rata 1878. godine. Početkom 20. veka formiran je i Gornji (Sjenički) Statovac doseljavanjem uglavnom porodica iz Sjeničkog kraja. Te su seobe potrajale nekoliko decenija a u isto vreme se odvijao i sve bogatiji život gajenjem stoke i ratarstvom. Između dva svetska rata je, na primer, na ovim prostorima čuvano nekoliko hiljada sitne i krupne stoke. Rastao je broj domova i stanovnika tako da će pedesetih i šezdesetih godina naselje imati stotinu kuća sa porodicama od tri, četiri ili više deteta. Pored odličnih uslova za stočarstvo,, zemljište je ovde veoma pogodno za gajenje voća (jabuka, krušaka, šljiva, kupina i dr.) ali i krompira.

Kao i u drugim potplaninskim naseljima Puste Reke, šezdesetih godina i kasnije došlo do velike seobe stanovništva, pa je ove, 2000. godine selo ponovo opustelo. U svakoj od pomenutih mahala naselje čine staračka domaćinstva sa po jednim ili dva člana, a među njima su i tzv. "povratnici" odnosno penzionisana lica koja ovde pretežno ostaju u toku leta i jeseni. Do Gornjeg Statovca je poznati privrednik Radule Karadžić finansirao izgradnju asfaltnog puta (preko Rankove Reke) ali i to je mnogo pomoglo da se ova naselja revitalizuju. Jer, nedostaje ovde mnogo što-šta drugo; nema pre svega mladih ljudi koji bi ovde živeli od poljoprivrede, naročito od stočarstva i voćarstva. To je naravno više problem države i društvenog sistema u ostvarivanju neophodnih reformi poljoprivredne proizvodnje, a s tim revitalizacije sela, poznato ostaje da se sačekaju neka bolja vremena.

Stubla je više posleratnih decenija bila najveće Pustorečko naselje. Godine 1953. imala je 1735 stanovnika. Nekoliko godina ranije (1948) taj primat je imalo planinsko selo Slišane, dugi niz godina centar opštine. Nalazi se na samom istočnom obodu Pustorečke kotline sa atarom najvećim delom u "ključu" Puste reke. Selo je razasuto na više manjih brežuljaka čije se strane blago spuštaju do samog korita reke u koju se na ovom prostoru uliva nekoliko manjih potoka. Kroz samo selo teku dva potoka: Stojanovski i Hristin potok koji se sastaju u centru naselja i kao veća tekućica odvode vodu u Pustu reku. Čitav prostor ovog velikog naselja je jedna potkovičasta uvala zaštićena gotovo sa svih strana od vetrova. Atar sela ima površinu preko 1000 hektara, najvećim delom plodne zemlje pa je to i osnovni razlog što se za poslednjih stotinak godina intenzivno razvijalo više po broju domova i stanovnika a manje po materijalnom i duhovnom bogatstvu. Razlog tog usporenog razvoja u materijalnom i duhovnom smislu treba tražiti u njegovoj perifernoj lokaciji. Stublu "zaobilaze" sve važnije putne saobraćajnice. I pored velikog broja domova i stanovnika, škola je ovde otvorena tek 1925. godine sa 80 učenika i dva učitelja. I kada je šezdesetih godina ovde bilo skoro dve stotine učenika od I do IV razreda nije prerasla u osmorazrednu. Kasnije se broj dece odnosno učenika konstantno smanjivao tako da danas, 2000. godine u ovoj školi rade dva kombinovana odeljenja (41 učenik i dva učitelja) u veoma skromnim uslovima i kad je reč o prostoru i kada se radi o njegovoj opremljenosti. To su uslovi, kako rekoše neki meštani, iz devetnaestog veka, samo kreda i tabla i amortizovane geografske karte.

Do 1974. godine selo je imalo ovaj naziv, dvadesetak godina nosi ime narodnog heroja iz Drugog svetskog rata Stanimira Veljkovića - "Zeleta" (po tome i Zeletovo), a već danas se gotovo svi (meštani i drugi) vraćaju nazivu koji ima po naseljavanju porodica iz Trgovišta, Krive Palanke i sa Kosova posle Srpsko-turskog rata 1878. godine. Podignuto je na "utrini" sela Plavca, tamo gde je nekada bila hrastova šuma, bez ijedne tekućice i izvora (otuda i naziv sela) pa je više decenija to bio i najveći problem koji je rešen izgradnjom crpne stanice i bazena iznad sela pre dvadesetak godina. Selo je patuljasto, mali mu i atar (340 hektara) ali sa plodnom zemljom na kojoj se godinama sejala pre svega pšenica i kukuruz. Četrdesetak porodica ovde ostaje u poslednjih četiri pet decenija. Broj stanovnika se smanjuje pa je sve više staračkih domaćinstava sa po jednim ili dva člana (18). Ovde još jedino istrajava osnovna škola sa četiri razreda i devet učenika u relativnoj školskoj zgradi koja je u mnogo čemu zapuštena (a građena je, pored ostalog, i kao spomen škola).

Danas, 2000. godine selo ima 114 stanovnika sa relativno dobrom starosnom strukturom, ima čak 54 žitelja do 50 godina starosti, a za poslednjih devet godina ovde se rodilo devetnaestoro dece. Sve u svemu, opšta demografska slika mnogo povoljnija nego u većini pustorečkih sela. Iako nema zdravstvene stanice i prodavnice - ne smeta jer je selo na domaku Bojnika i višestruko povezano sa ovim centrom. Ove godine je dobilo 42 telefonska priključka, izgrađen je asfaltni put i na određeni način steklo sve važnije uslove za kvalitetan život i rad. Ipak, migracija je učinila svoje, 12 je domova zatvoreno a dvadesetak su povremeno nastanjene. U celini, zemlja se obrađuje, sve je više podignutih zasada višanja i šljiva, ima i pčelara čak i jedne radionice za pletenje žičanih ograda.

Podignuto je na obalama Rimljanskog potoka i kroz vekove ostalo malo ali poznato naselje još iz antičkog perioda. Prvi zapis o ovom naselju datira iz turskog popisa 1516. godine kada je pod imenom Turjaci imalo 18 domova. Mnogo kasnije, 1879. godine i Mita Rakić beleži da je Turjane imalo 16 kuća sa 120 stanovnika. Te godine je, zapravo naseljeno rodovima iz okoline Vranja koji su ovde zatekli samo "pusto i popaljeno arnautsko selo" da bi krenuli od gradnje kuća u uslovima golog preživljavanja. No, vitalnost i im nije manjkala, doseljavanja je bilo sve do kraja XIX veka pa i kasnije. Porodice su se umnožavale, broj stanovnika se, uprkos ratovima povećavao tako da će pedesetih godina XX veka ovde živeti osamdesetak porodica sa oko 400 žitelja. U prvoj polovini XX veka i nešto kasnije pored ratarstva razvija se voćarstvo i stočarstvo, bilo je čak i plantažnih zasada a neke porodice su čuvale po stotinu grla sitne i krupne stoke.

Sedamdesetih godina, a naročito poslednje dve decenije XX veka selo je ostalo skoro potpuno prazno. Polovina domova je "zatvoreno" a u drugoj polovini (četrdesetak kuća) žive po jedan ili dva ostarela lica mahom preko 60 pa i 70 godina. Škola, je naravno odavno ukinuta (1983.). Ovde se za poslednjih deset godina rodilo samo šestoro dece, ali i ona ne žive u Turjanu. Jedino porodica Cvetković Ratomira ima osam članova, od čega nekoliko mlađih. Milun Smiljković (73) i njegov sin Milomir jedini čuvaju četiri krave i nekoliko koza. nema tekuće vode, telefona, nema ni zdravstvene ambulante, prodavnice pa je teško čak i mlađima ovde opstati i ostati.

No, kad bi mlađi došli bilo bi mnogo što-šta bolje. Ali…

Po nekim ostacima materijalne kulture može se tvrditi da je naselje na ovom lokalitetu postojalo još u antičkom periodu, a iz nekoliko turskih popisa i u srednjem veku. Mita Rakić u svojoj knjizi "Iz Nove Srbije" beleži da je Ćukovac 1879. godine, dakle odmah posle Srpsko-turskog rata, imao 7 kuća sa 54 stanovnika. Oni su se doselili sa Vlasine, a kasnije i iz drugih mesta (Leva Reka kod Trna, Kalna). Naselje je podignuto na severu Pustorečke kotline razasuto na nekoliko bregova podnožja planine Pasjače, a doseljavanje je teklo dvadesetak godina. Ovaj prostor nije bio posebno "atraktivan" - bez vode i van većih saobraćajnica pa je i to uticalo što se naselje nije bitnije razvijalo. Ipak, 1953. godine je ovde bilo 69 kuća sa 386 stanovnika koji su se bavili pretežno ratarstvom. Sledećih decenija i ovde teče naglašena migracija tako da je 1991. godine bila 51 "otvorena" kuća sa 128 stanovnika.

Iseljavanje će se nastaviti i u poslednjoj deceniji 20. veka. Danas, 2000. godine Ćukovac ima 80 kuća ali samo 45 "živih" sa 90 stanovnika (dva člana po porodici). U selu ima devetoro dece koje u većini nastavu pohađaju u Kosančiću (škola je ovde zatvorena pre 16 godina). Stanovništvo čine izrazito ostarela lica pa je sve manje obrađene zemlje a sve više teškoće kako otići do lekara, pijace, prodati ono malo viška pojedinih poljoprivrednih proizvoda. Asfaltiranjem puta sredstvima građana pre petnaestak godina ovaj problem je značajno ublažen. Izvršena je i rekonstrukcija električne mreže, izgrađena još jedna trafo stanica i još po nešto. Na svim ovim zadacima prednjačili su predsednik mesne zajednice Milisav Tričković i Leskovčani iz ovog sela Veselin Savić, Radosav Ilić i Vasilije Petković koji su, uostalom i često na svojim "okućnicama" u Ćukovcu.

Crkvica je jedno od većih naselja bez crkve. To treba naglasiti, i na početku, ne samo zbog imena. Ovo veliko selo i danas, 2000. godine je ostalo kao takvo. Ovde se, kao kao retko gde u Pustoj Reci godinama povećavao broj kuća i domaćinstva: 1953. - 178; 1991. - 222; 2000. - 246. Doduše, za poslednjih deset godina broj stanovnika se nešto smanjio: od 678 na 650, što najviše treba "zahvaliti" porodicama Roma kojih ovde ima oko 40, sa prosekom dece od 6 do 7. U Crkvici danas živi preko 200 Roma sa čvrstom tendencijom da će se taj broj povećavati u narednih dvadesetak godina jer je njihova populacija vrlo mlada, a natalitet izrazito naglašen. Selo se nalazi na samo 2 kilometra od Bojnika ali je ta dva kilometra teško preći zbog izuzetno upropašćenog asfaltnog puta. Na tom putu je formiran veći deo naselja - Velika Crkvica (na desnoj obali Puste Reke) dok je Mala Crkvica smeštena na levoj obali Konjuvačke reke.

Selo na dve reke, kao retko koje, a bez vode. I bez mosta koji treba da spoji Veliku i Malu Crkvicu. Selo je i bez školske zgrade. Postojeća je toliko ruinirana da predstavlja stalnu pretnji za normalan rad učenika i bez osnovnih higijenskih i drugih uslova. U školi uči tridesetak đaka u sva četiri (prva) razreda, od kojih je šestoro dece srpske nacionalnosti.

Šestoro dece a 650 stanovnika?

Nema ni zdravstvene ambulante. Jedna patronažna sestra povremeno obilazi najstarije i novorođenčad ali to ni izdaleka ne zadovoljava potrebe, ovog u suštini ostarelog naselja. Kao što je napred istaknuto, nema crkve, formiran je odbor za organizaciju njene gradnje. Meštani Goran i Saša Stamenković organizuju gradnju nove crkve, već je i temelj podignut, a obećavaju da će za Krstovdan (27.09.2000) biti završena i oglasiti se zvone. Počela je i gradnja doma kulture (podignuti su temelji). Jedino se uspešno ostvaruje telefonizacija sela, svako drugo domaćinstvo je uvelo telefon, čak i neke romske porodice koje, inače važe za siromašne slojeve seoske populacije.

Nema ni izdaleka dovoljno radne snage za obradu zemlje na površini od oko 750 hektara. Ova zemlja je izrazito plodna (između dve reke). Nekada se ovde proizvodilo povrće za tržište i to u vreme kada se sve radilo "ručno". Veći broj porodica je koristilo tada tehnologiju dolapa i manježa uz konjsku vuču (najviše se gajio kupus, paprika i snabdevala podradanska sela). Danas nema dolapa ali ni zalivnih sistema (a mogli bi ih biti), trećina obradivih površina je zapušteno, još više voćnjaka i stočarske proizvodnje.

Ljudi se vraćaju iz gradova: sa malim penzijama ili bez posla pokušavaju - ali na "svoju štetu". Vratila se sa svojim suprugom Berom iz Holandije Ljubinka Stamenković, medicinska sestra, sagradila ovde lepu kuću, podigla vinograd i još po nečeg, ali je ovde, u ovakvom društvenom tretmanu poljoprivredne proizvodnje i još dejstvujućih sankcija gotovo nemoguće "pozitivno" poslovati. Možda je to jedan od najvažnijih razloga što u ovom velikom selu ima tridesetak momaka koji manje više čekaju: niti se žene niti su na njivama (kako rekosmo oni posebno ističu sintagmu "ne isplati se "). Zato, i iz drugih razloga mnogi od šezdesetak traktora i drugih poljoprivrednih mašina stoji. A kako da na njivu izađu kada se za "naftu" često u red čeka i po celi dan.

Sve u svemu, najblaže rečeno: mnogo šta stoji i propada, vrlo malo se gradi (sagrađeno je petnaestak novih kuća), još manje radi. I čeka, strpljivo i stojički da dođu bolja mirnodopska vremena. Jer, rat je ovde prohuktao ali se njegove teške posledice sve više osećaju.

Ševiš je od vajkada bilo malo selo pa ipak, negde šezdesetih godina 20. veka imalo je "čak" stotinu stanovnika. Danas, 2000. godine smanjilo se za skoro pet puta, ima samo 23 stanovnika u jedanaest otvorenih kuća. Začudo (ako je čuditi se tome) dve porodice imaju po četiri člana i to sticajem okolnosti jer ovde, u ovim planinskim selima pravilo je da njihova domaćinstva imaju po jednog ili dva ostarela člana.

Selo se nalazi na krajnjem severozapadu Pustorečke kotline samo dva kilometra od Žitnog Potoka i to je jedan od razloga što se nije širilo i razvijalo. I atar mu je relativno limitirajući faktor "ima samo" 200 hektara, najviše pod oranicama i šumom. Ovde "sve rodi", posebno krompir i voće ali je većina obradivih površina zapuštena, posebno vinogradi. Iako maleno, selo se organizovalo u dovođenju vode, struje, popravci puteva ličnim angažovanjem meštana u čemu je godinama prednjačio Milorad Mladenović koji i danas "sanja" asfaltiranje kratke putne saobraćajnice do Žitnog Potoka i uvođenje telefona (danas je "instaliran" samo jedan telefon - jedina prava i pravovremena veza sa brojnim rođacima po belom svetu). Od onoga što je ostalo u selu danas ima "otvorenih" kuća i to: Mladenovići (5), Zlatanovići (3), Momčilovići (2) i Vučkovići (1).

Naselje je formirano na brojnim padinama i brežuljcima u jugoistočnom delu Pustorečke kotline, grupisano u osam mahala i to: "Gornji i Donji Štulac", "Brdarci", "Stojanovci", "Kodralije", "Caričina" i "Garci". Gotovo je spojeno sa Prekopčelicom, a mahala "Caričina" se manje-više uzima i kao poseban toponim podignut na Svinjaričkoj reci i u isto vreme na magistralnom putu Lebane-Orane-Radan planina. Uporedo sa svinjarskom rekom teče Lalinovački potok koji se formira kod sela Lalinovca, nešto niže opasuje Caričin Grad i uliva se u ovu nešto veću tekućicu.

Štulac je staro srpsko naselje. Mihajlo Lukarević ga u svojoj "knjizi dužnika" pominje još 1434. godine, drugi zapis potiče iz Turskog popisa 1516. godine a treći nešto kasnije, u osmoj deceniji istog veka. Mita Rakić u svojoj knjizi "Iy Nove Srbije" je zabeležio da je ovo naselje 1879. godine imalo 13 srpskih kuća sa 107 stanovnika. Jedno je od retkih sela u ovom delu Puste Reke u kome su se zadržale stare srpske porodice (jedanaest) i pored velikih pritisaka Arbanasa.Krajem 19. veka i u prvih sedam decenija 20. veka u Štulcu raste broj novih domova odnosno domaćinstava. Prema popisu, ovde će 1971. godine biti čak 153 "otvorenih" doma sa 731 stanovnikom. Time će u isto vreme Štulac izrasti u jedno od najvećih Pustorečkih naselja i sa najnižom stopom migracije.

U poslednjih dvadesetak godina i ovde je iseljavanje naglašenije, tako da danas, 2000. godine u selu ima 112 "otvorenih" domova sa 405 stanovnika. Vidljivi su i drugi tragovi degradacije ovog prostora: dosta neobrađenog ili primitivno obrađenog zemljišta, napušteni voćnjaci i vinogradi, dominacija ratarske proizvodnje (pšenica, kukuruz), veliki broj stočarskih domaćinstava sa po jednim ili dva člana koja se bore "da njive ne zapuste". Ovako veliko naselje nema zdravstvenu ambulantu, organizovano vodosnabdevanje, kasni telefonizacija, gotovo je nikakva snabdevenost stanovništva preko prodajnog prostora itd. Tek kada se ovi problemi počnu organizovanije rešavati treba očekivati da će to biti i početak njegove revitalizacije.